Choroby buraka cukrowego

System integrowanej ochrony roślin przed chorobami buraka cukrowego oparty jest głównie na wykorzystywaniu i współdziałaniu wszystkich dostępnych metod służących do zapobiegania lub ograniczenia ich rozwoju. Przede wszystkim wykorzystuje się wszystkie dostępne metody niechemiczne. Stosowanie zabiegów chemicznych jest rozwiązaniem ostatecznym.

Znaczenie poszczególnych chorób w uprawie buraka cukrowego jest zróżnicowane i uzależnione od wielu czynników pochodzenia abiotycznego i biotycznego, np. warunki pogodowe. Burak cukrowy jest rośliną bardzo trudną, wymagającą poświęcenia wiele czasu i uwagi, aby uzyskany surowiec był najwyższej jakości i ekonomicznie opłacalny. Żeby się tak stało, plantacje od momentu zasiewu aż do zbioru powinny być zdrowe i wolne od licznych agrofagów. Roślina ta w początkowym okresie rozwoju jest szczególnie narażona na występowanie chorób, których sprawcy (patogeny) przezimowują w przechowywanych korzeniach lub resztkach roślin pozostawionych w glebie. Patogeny te stanowią wiosną źródło zakażenia stanowiska (resztki chorych roślin pozostawione jesienią na polu) lub nowej plantacji (chore korzenie). Choroby rozwijające się w okresie kiełkowania buraków i w pełni wzrostu roślin prowadzą do ograniczenia wielkości i jakości wytwarzanego plonu. Do czynników sprzyjających występowaniu chorobotwórczych patogenów w glebie można zaliczyć:

• znaczne uwilgotnienie gleby, co zaburza stosunki wodno-powietrzne gleby;

• wysokie temperatury sprzyjające powstawaniu zeskorupień podłoża;

• występowanie tzw. „podeszwy płużnej”, co wiąże się z nieprawidłowymi

warunkami aerobowymi warstwy ornej;

• problemy z przyswajalnością przez roślinę makro- i mikroskładników;

• występowanie szkodników glebowych.

Występowanie tych niekorzystnych czynników powoduje zakłócenia w procesach fizjologicznych zachodzących w roślinach, a tym samym przyczynia się do zmniejszenia ich odporności. Tak osłabione rośliny częściej niż zdrowe narażone są na ataki różnych patogenów chorobotwórczych, zwłaszcza tych żyjących w podłożu, głównie grzybów z rodzaju: Aphanomyces, Pythium, Phoma, Fusarium, Rhizoctonia, Streptomyces, powodując różnego rodzaju zgorzele i gnicia korzeni.

Zgorzel przedwschodowa siewek

Odpowiedzialnymi za tę chorobę są grzyby bytujące w glebie z rodzaju Pythium spp., głównie P. ultimum Trow., które powodują zamieranie kiełków, brak wschodów oraz gwałtowne czernienie i zamieranie siewek. Okres podatności rośliny na uaktywnienie się choroby, rozpoczyna się kilka godzin po zainicjowaniu kiełkowania nasion i trwa do wytworzenia zawiązków pierwszej pary liści właściwych. Nasilenie tej choroby przypada w okresie wilgotnej i ciepłej wiosny.

Zgorzel siewek – nitkowatość korzenia

Jak co roku na plantacjach najgroźniejszą chorobą atakującą młode rośliny jest zgorzel siewek. Sprawcą choroby jest najczęściej grzyb Aphanomyces cochlioides Drechsler. Czynnikami sprzyjającymi powstawaniu tej choroby jest wysoka wilgotność gleby oraz wysokie temperatury, które uaktywniają patogena. W początkowym okresie wzrostu roślin podliścieniowa część siewki staje się wodnista, brunatnieje, czernieje, bardzo często prowadzi do zamierania siewki. Infekcja w późniejszej fazie rozwoju (do pękania kory pierwotnej korzenia) powoduje powstanie charakterystycznego przewężenia szyjki korzeniowej tuż pod rozetą liściową. Na plantacjach obserwuje się częste wypady roślin, gdyż wschodzące rośliny więdną i giną. Uszkodzenia powodowane przez sprawcę choroby postępują od wierzchołka korzenia ku głowie. Patogen nie uszkadza pierwotnej wiązki przewodzącej, która tylko do pewnego momentu rozwoju jest w stanie zaopatrywać w wodę rozwijającą się rozetę liściową. Ta pod wpływem własnego ciężaru obłamuje się lub zasycha z braku wody. Z tego powodu bez wyrwania całej rośliny z gleby długo nie można ich dostrzec. Dodatkowo utrzymująca się wysoka wilgotność gleby działa „maskująco”, utrzymując w chorych burakach prawidłowy turgor liści. Choroba wykazuje zróżnicowaną podatność odmian na patogeny je powodujące. Warunki sprzyjające infekcji to wysoka wilgotność i temperatura gleby. Zagrożenie wzrasta wraz z opóźnianiem terminu siewu, nieprzestrzeganiem płodozmianu oraz złym przygotowaniu podłoża.

Czarna nóżka – zgorzel siewek

Sprawca choroby grzyb Phoma betae Frank przenoszony jest z nasionami. Rośliny najbardziej narażone są na wystąpienie choroby w okresie siewki, w stadium do pierwszej lub drugiej pary liści właściwych. Charakterystyczne jest sczernienie i nitkowatość podliścieniowej części siewki. Zmiany chorobowe nigdy nie obejmują liścieni.

Brunatna zgnilizna korzenia

Odpowiedzialnym za tę chorobę jest grzyb o nazwie Rhizoctonia solani Kühn, który początkowo atakuje powierzchnię korzenia, tworząc czarne, zagłębione plamy. W miarę rozwoju choroby zgnilizna rozprzestrzenia się na całą powierzchnię boczną i w głąb tkanki, liście tracą turgor i często gniją u nasady. W korzeniu tworzą się głębokie pęknięcia, zgniła tkanka „zapada się”, głowa wraz z nasadą rozety liściowej ulegają zniszczeniu. Silnie uszkodzone rośliny zasychają. Patogen ten w odróżnieniu od grzyba Aphanomyces cochlioides nie atakuje od wierzchołka korzenia. Obserwując plantacje, możemy zauważyć w pierwszej fazie wzrostu roślin: więdnięcia, plackowate wypady roślin oraz ich zamieranie.

Chwościk buraka

W warunkach Polski najważniejszą chorobą buraka jest chwościk, który wywołuje największe szkody gospodarcze (Piszczek, 2010). W pozostałych przypadkach chorób można mówić o zagrożeniach lokalnych i bardzo rzadko dochodzi do znaczącego ich rozwoju.

Pierwsze objawy choroby pojawiają się na liściach zewnętrznych okółków buraka. Są to brunatnoszare, okrągłe plamki, otoczone czerwoną, brunatnoczerwoną, a niekiedy brunatną obwódką. W miarę rozwoju choroby porażane są coraz to młodsze liście, plamki łączą się i powodują zasychanie blaszki liściowej. Sprawcą choroby jest grzyb Cercospora beticola Sacc. Sprzyjające warunki do rozwoju patogena to: temperatura powietrza od 25 do 30°C, wysoka wilgotność powietrza (obfite deszcze) oraz sześciogodzinne okresy nasłonecznienia. W przypadku silnych infekcji dochodzi do zniszczenia ulistnienia, które porażone rośliny zaczynają intensywnie odbudowywać. Dzieje się tak na skutek gromadzenia cukru w korzeniach, który jest transportowany do tworzących się nowych liści. Postępujący proces zasychania liści powoduje powstanie stożkowej głowy korzeni. W rezultacie procesu chorobowego następuje zahamowanie przyrostu masy korzeni, przy jednoczesnym obniżaniu się zawartości cukru i jakości technologicznego cukru. Szacuje się, że w warunkach Polski corocznie zagrożonych chorobą jest od 20 do 40% roślin, a w przypadku bardzo wysokiego porażenia – od 60 do nawet 100%.

Mączniak prawdziwy buraka

Sprawcą wywołującym tę chorobę jest grzyb Erysiphe betae Weltzien. Sucha i słoneczna pogoda z temperaturami w zakresie 20-30°C, panująca w okresie lata, sprzyja rozwojowi choroby. Na liściach pojawiają się białe skupiska grzybni. Występują one zarówno na dolnej, jak i górnej stronie liści. Początkowo na starszych okółkach, potem także na młodych (Piszczek i wsp., 2012). Porażone rośliny buraka wyglądają jakby były obsypane mąką.

Najważniejsze metody ograniczania porażenia roślin przez grzyby

W ciągu ostatnich kilku lat zaobserwowano znaczne nasilenie występowania chorób grzybowych na plantacjach buraków cukrowych, zwłaszcza w początkowych fazach wegetacji. Porażenie nawet niewielkiej powierzchni roślin, gdy są one we wczesnej fazie wzrostu, niekorzystnie wpływa na kondycję w ich dalszych etapach wzrostu, rozwoju oraz plonowania. Zgorzel siewek może znacznie obniżyć obsadę roślin na plantacji i z tego powodu jest czynnikiem silnie wpływającym na końcowy plon buraka cukrowego. Stąd szczególnego znaczenia nabiera prawidłowa agrotechnika stosowana w całym płodozmianie. Ograniczenie występowania zgorzeli siewek i zgnilizn korzeni można osiągnąć poprzez:

• prawidłowy dobór stanowiska (utrzymanie prawidłowego odczynu gleby);

• odpowiednio dobrane nawożenie, unikanie wysokiego zasolenia warstw powierzchniowych gleby (przeprowadzenie prób glebowych na zawartość makro- i mikroelementów i dolistne ich uzupełnianie);

• odpowiedni przedplon – najlepszym są zboża. Na przeoranej słomie rozwija się wiele mikroorganizmów, które są antagonistami w stosunku do patogenów wywołujących zgorzele;

• zmianowanie (wysiew międzyplonów, najlepiej gorczycę mątwikobójczą) – na polach o skróconym płodozmianie zwiększają się straty spowodowane zgnilizną siewek w efekcie namnożenia się patogenów. Buraki nie powinny być siane na tym samym polu częściej jak w czteroletnim płodozmianie;

• prawidłową agrotechnikę zapobiegającą szybkiej utracie wody i zaskorupianiu gleby oraz zapewniającą jej odpowiednią strukturę (głęboszowanie pól w celu poprawy warunków powietrzno-wodnych gleby).

W przypadku chwościka buraka i mączniaka buraka najważniejszą rzeczą jest staranne przeoranie wszelkich resztek po zbiorze buraków. Porażone liście stanowią naturalne źródło infekcji w kolejnym roku. Ponadto nie należy skracać płodozmianu, gdyż wzrasta niebezpieczeństwo wcześniejszego i bardziej agresywnego wystąpienia choroby. W miarę możliwości unikać uprawy buraka cukrowego po sobie. Wysiewać odmiany o podwyższonej odporności. Nie lokować pryzmy korzeni na polu przeznaczonym w kolejnym roku pod uprawę buraka.

Bardzo ważnym elementem w strategii integrowanej ochrony buraka jest prawidłowy dobór odmiany. Najważniejszym źródłem informacji o odmianach buraka cukrowego są wyniki badań prowadzonych przez Centralny Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU). Wszystkie nowo rejestrowane odmiany buraka odznaczają się bardzo dobrą plennością. Jednocześnie obserwuje się znaczący postęp w zakresie hodowli odpornościowej. Coraz więcej rejestrowanych odmian posiada odporność na choroby o zróżnicowanym poziomie. Odmiany buraka wykazujące odporność np. na chwościka powinny być wysiewane w rejonach i na plantacjach szczególnie zagrożonych występowaniem tej choroby. Odporność na chwościka jest cechą wielogenową (Skaracis i Biancardi, 2000) i dlatego odporność poszczególnych odmian jest zróżnicowana. Niestety, w przypadku odporności na chwościka im jest ona wyższa, tym zawartość cukru w korzeniach przeważnie jest niższa (Piszczek i wsp., 2012). Udało się jednak wyhodować odmiany, które przy wysokiej odporności na chwościka osiągają zawartość cukru przekraczającą 18% (Holtschulte i wsp., 2010). Odmiany te można znaleźć w Krajowym Rejestrze Odmian wydanym przez COBORU. Zastosowanie odmian odpornych na chwościka pozwala na większy margines czasowy w opóźnieniu zabiegów chemicznych oraz na możliwość ograniczenia liczby zabiegów ochrony fungicydowej. Odmiany hodowane w kierunku odporności na chwościka są również odporne na rizomanię.

Metody chemiczne ochrony buraka przed chorobami stosuje się jako ostateczne rozwiązanie, kiedy inne metody ochrony roślin zostały wyczerpane.

Decyzję o wykonaniu zabiegu fungicydowego na plantacji buraka powinno się podejmować również na podstawie przeprowadzonego monitoringu plantacji. Służby surowcowe cukrowni w Polsce od wielu lat prowadzą stały monitoring stanu zdrowotności roślin buraka na plantacji, informują plantatorów o zagrożeniach w danym rejonie za pomocą SMS czy innych form przekazu. Informacje takie umieszczane są na internetowych stronach plantatorskich poszczególnych koncernów cukrowniczych, co ogromnie przyspieszyło ich przepływ i współpracę pomiędzy cukrownią a plantatorami. Często do tego celu wykorzystuje się proste programy doradcze, atlasy internetowe do wykrywania chorób buraka cukrowego. Takie ostrzeżenia są sygnałem dla plantatorów do rozpoczęcia systematycznych lustracji swoich plantacji, jak również podejmowania decyzji o zastosowaniu zabiegu ochronnego w momencie pojawienia się symptomów chorobowych. Dotyczy to przede wszystkim najgroźniejszej choroby na plantacji buraków, jaką jest chwościk burakowy.

Decyzję o wykonaniu zabiegu ochronnego fungicydami powinno się podejmować w oparciu o progi szkodliwości dla danych chorób. W przypadku buraka brak jest określonych progów szkodliwości dla poszczególnych chorób.

Tabela 1. Orientacyjne progi ekonomicznej szkodliwości chwościka buraka.

*Piszczek i wsp., 2012.

Tabela 2. Charakterystyka fungicydów zarejestrowanych do ochrony buraka.

Literatura

1. Holtschulte B., Mechelke W., Stahl D.J. 2010. Conventional and novel approaches In breeding for resistance to Cercospora beticola in sugar beet. APS Press, Minnesota USA, pp. 297.

2. Piszczek J. 2010. Epidemologia chwościka buraka (Cercospora beticola) w centralnej Polsce, Rozprawy Naukowe IOR-PIB nr 23: 70 ss.

3. Piszczek J., Mrówczyński M.(red.), Górski D., Kierzek R., Ledóchowski P., Moliszewska E., Miziniak W., Nowakowski M., Siódmiak J., Ulatowska A. 2012. Metodyka integrowanej ochrony buraka cukrowego i pastewnego dla doradców. Praca zbiorowa IOR-PIB, Poznań: 123 ss.

4. Skaracis G.E., Biancardi E. 2000. Breeding for Cercospora resistance In sugar beet. P. 177-195. In:”Cercospora beticola Sacc. Biology, agronomic influence and control measures In sugar beet” (M.J.C. Asher, B. Holtschulte, M Richard Molard, F. Rosso, G. Steinrücken, R. Beckers, eds.). Advances in Sugar Beet Research, Brussels, 215 pp.