Choroby jęczmienia jarego powodowane przez grzyby – biologia i zwalczanie

Choroby jęczmienia jarego powodowane przez grzyby – biologia i zwalczanie

dr inż. Joanna Horoszkiewicz-Janka

mgr inż. Jakub Danielewicz

Zakład Mikologii

Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu

Zarówno jęczmień ozimy przeznaczany na cele paszowe oraz jary – użytkowany głównie na cele browarniane, może być porażany przez grzyby, które powodują, że w plonie uzyskuje się ziarno wadliwe.

Do głównych chorób grzybowych powodujących obniżenie ilości plonu i jego jakości należą: mączniak prawdziwy (Blumeria graminis), plamistość siatkowa (Pyrenophora teres), rdza jęczmienia (Puccinia hordei), rynchosporioza zbóż (Rhynchosporium secalis), fuzarioza kłosów (Fusarium spp.), sporysz zbóż (Claviceps purpurea).

Plamistość siatkowa i rdza jęczmienia są ściśle związane z jęczmieniem i nie występują w pozostałych gatunkach zbóż. Mączniak prawdziwy też wymaga osobnego omówienia, ponieważ w uprawie jęczmienia jego objawy są podobne jak w pozostałych zbożach, lecz obserwuje się różnice objawów porażenia przez sprawcę tej choroby na jęczmieniu. Na omówienie zasługują również zmiany na liściach jęczmienia, zwłaszcza widoczne w jęczmieniu jarym, związane z odpornością tego gatunku na porażenie przez sprawcę mączniaka prawdziwego.

Jęczmień jary przez cały okres wegetacji zagrożony jest jednocześnie przez wiele chorób.

Liście i kłosy wymagają stałej ochrony. Pierwszym krokiem jest wybór odmiany. Dobrą decyzją jest siew odmiany odpornej w dużym stopniu na porażenie przez sprawcę mączniaka prawdziwego, dlatego że jęczmień jary silnie reaguje na obecność tej choroby. Występuje ona krótko po krzewieniu się roślin i właśnie wtedy powinno się zatrzymać jej rozwój, gdyż wczesna obecność grzyba powodującego mączniaka silnie wpływa na obniżenie plonu.

Obecność mączniaka prawdziwego (Blumeria graminis), który jest pasożytem bezwzględnym, można poznać po białym nalocie grzybni pokrywającym często prawie całą górną powierzchnię liści. Nalot początkowo jest biały i mączysty. W maju i na początku czerwca porażenie przez mączniaka szybko rośnie. Sprawca choroby infekować może jęczmień w szerokim zakresie temperatury (5-30^oC) i wilgotności (50-100%). Objawy mogą być odmienne w zależności od reakcji odmiany jęczmienia jarego. Mogą to być tylko białe „poduszeczki” grzybni B. graminis, ale obserwuje się też grzybnię białą na brązowej plamie, co jest wynikiem reakcji odporności na porażenie; na brązowej plamie o średnicy 2-3 mm grzybnia rozwija się wolniej i jest skąpa. Typ reakcji zależy od źródła odporności. Gdy odporność uwarunkowana jest przez gen Mlo, na liściach widoczne są brązowe plamy tworzone przez koncentryczne okręgi podobne do tych, jakie obserwuje się rzucając kamień na spokojną wodę. Jest to pożądana reakcja. W miejscu skiełkowania i próby wniknięcia grzyba obumierają komórki i grzyb nie może dalej się rozwijać. Jego wzrost jest całkowicie zahamowany. Odmiany z tym typem odporności (Mlo) to np.: Basza, Xanadu, Żeglarz, Bryl, Nagradowicki.

W obrębie gatunku (B. graminis), który powoduje mączniaka wyróżnia się formy specjalne przystosowane tylko do porażania jęczmienia (B. graminis f. sp. hordei). Taka forma grzyba jest groźna dla upraw jęczmienia obu form: ozimej i jarej, lecz nie poraża np. pszenicy oraz pozostałych gatunków zbóż.

Sprawcę mączniaka w jęczmieniu jarym można zwalczać chemicznie, jednak trzeba to robić wcześnie, dlatego że największe szkody sprawca tej choroby powoduje przed kłoszeniem jęczmienia. W późniejszych fazach rozwojowych obecność mączniaka nie jest groźna, powodować on może niewielkie straty. Ważną choroba jęczmienia jest siatkowa plamistość liści. Jęczmień ulega porażeniu przez tę chorobę we wszystkich fazach rozwojowych. Siatkowa plamistość liści może powodować straty w plonie: od kilku do kilkunastu procent plonu ziarna. Objawy choroby mogą być dwojakie. Typowe objawy to plamy siatkowe złożone z podłużnych i poprzecznych nekroz na liściach. Liście porażone żółkną i zamierają. Nietypowe objawy to plamy brunatnobrązowe, owalne (3-6 mm) lub nieregularne. O tym, że choroba objawia się zróżnicowanymi plamami decyduje porażenie przez odmienny szczep grzyba i typ reakcji jęczmienia. Długi okres suchej pogody spowalnia rozwój sprawcy choroby. Objawy siatkowej plamistości obserwuje się głównie na liściach, ale występować też mogą na pochwach liściowych, źdźbłach i kłosach.

Rdza jęczmienia, zwana niekiedy rdzą karłową, jest trudna do stwierdzenia w jęczmieniu jarym. „Poduszeczki” sprawcy rdzy są małe i słabo widoczne (ok. 0,5 mm) i gdy występują pojedynczo trudno je dostrzec. Widoczne są na górnej stronie blaszek liściowych, lecz też stwierdzano ich obecność na pochwach liściowych oraz na dolnej stronie liści. Na jęczmieniu jarym rdza jęczmienia w epidemicznym nasileniu występuje rzadko, razem z już wymienionymi sprawcami chorób może powodować znaczne straty w plonie ziarna.

Gdy w czasie wegetacji jęczmienia jest chłodno i wilgotno, duże straty w jęczmieniu spowodować może rynchosporioza zbóż. W jęczmieniu objawy rynchosporiozy występują głównie na blaszkach liściowych i pochwach liści. Są to plamy początkowo romboidalnego kształtu o barwie niebiesko-zielonej, później część środkowa ma barwę beżową, a plama otoczona jest wyraźną brunatną obwódką. Objawy na plewach to brązowe nekrozy, a na ościach widoczne jest „żeberkowanie” (cześć ości jest przemiennie brązowa i zielona). Plamy na liściach są liczne i łączą się, powodując zamieranie całych blaszek liściowych. Ziarno przeznaczone na cele browarnicze do słodowni nie powinno być porażone przez sprawców fuzariozy kłosów, ponieważ nie spełnia wtedy oczekiwanych parametrów jakościowych. Niestety, gdy jest ciepło i wilgotno i gdy nie chroni się chemicznie jęczmienia, po wykłoszeniu obserwować można kłosy, które są „szczerbate”. Brak ziarna np. w dwurzędowych odmianach nie jest sporadyczny. Wczesna infekcja przez grzyby powodujące fuzariozę hamuje rozwój ziarniaków i prowadzi do ich zamierania. Ziarniaki takie są brunatnobrązowe i niedorozwinięte. Gdy jest wilgotno, w miejscu z chorym ziarniakiem pojawia się grzybnia i następuje zarodnikowanie w sporodochiach. Przy późnym porażeniu kłos pokrywa biała lub różowa grzybnia, na ziarniakach widoczne są pomarańczowe struktury (sporodochia), wytwarzają się zarodniki. Zwalczanie fuzariozy musi być precyzyjne – opóźnienie zabiegu chemicznego jest nieskuteczne. W latach o dużej wilgotności w czasie, gdy wykłosi się jęczmień, choroba znacznie obniża plon i zdecydowanie pogarsza jakość plonu. Słodownie nie chcą przyjmować ziarna jęczmienia z podejrzeniem porażenia przez Fusarium spp.

Jęczmień jest rzadziej porażany przez sprawcę sporysza zbóż i traw. Jednak w praktyce, zwłaszcza w latach gdy panują dogodne warunki do lotu muchówek, które przenoszą rosę miodową sprawcy choroby, wiele przetrwalników grzyba znajduje się w ziarnie. Choroba nie ma znaczenia gospodarczego, lecz gdy jęczmień przeznaczy się na paszę, przetrwalniki mogą być przyczyną zatruć zwierząt. Przetrwalniki w jęczmieniu nie są rogalikowate, jak to ma miejsce w życie i pszenżycie, ale są cylindryczne, krótkie i mają barwę czarno-fioletową. Niestety, nie opracowano zwalczania chemicznego sprawcy sporyszu zbóż. Jęczmień jary jest ważnym zbożem zajmującym ok. 13% w strukturze zasiewów zbóż. Podobnie jak inne uprawiane gatunki zbóż wymaga ochrony. Gdy choroby pojawiają się później w celu ochrony ilości i jakości plonu, warto chemicznie chronić łany jęczmienia, aby wymienione grzyby ograniczyć w takim stopniu, by nie powodowały strat. Wykaz fungicydów zalecanych do ochrony jęczmienia można znaleźć np. w „Zaleceniach Ochrony Roślin” wydawanych przez Instytutu Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu.