Mniszek – uciążliwy chwast a przy okazji cenne zioło

dr inż. Tomasz R. Sekutowski1, mgr inż. Patrycja Ryznar2
1Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy w Puławach
Zakład Herbologii i Technik Uprawy Roli,
ul. Orzechowa 61, 50-540 Wrocław
e-mail: t.sekutowski@iung.wroclaw.pl
2Politechnika Wrocławska
Wydział Chemiczny,
ul. Norwida 4/6, 50-996 Wrocław

Mniszek – uciążliwy chwast a przy okazji cenne zioło
Otaczające nas łąki, pastwiska i pola uprawne (pod jednym warunkiem, że są ekologiczne!!!) są tak naprawdę wielką „spiżarnią”, z zasobów której powinniśmy czerpać pełnymi garściami ze względu na to, że są to tereny zasobne w najzdrowsze a przy okazji darmowe substancje odżywcze. Smacznie, a przede wszystkim dietetycznie, możemy urozmaicić nasze menu różnymi gatunkami roślin, które bardzo często nazywane są chwastami.
Określenie „chwast” najczęściej kojarzone jest przez nas negatywnie. Dlatego warto sobie odpowiedzieć na pytanie: kogo lub co możemy określić mianem chwastu.
Z rolniczego punktu widzenia są to rośliny, które stanowią element niepożądany, pojawiający się samoczynnie na polu uprawnym, posiadające silne oddziaływanie konkurencyjne względem rośliny uprawnej, które bardzo często prowadzi do spadku plonu.
Natomiast z punktu widzenia leczniczego czy kulinarno-dietetycznego nie ma takiego pojęcia jak chwast, gdyż prawie wszystkie rośliny można spożytkować kulinarnie, pszczelarsko, leczniczo czy estetyczno-ozdobnie. Większość pospolitych gatunków chwastów występujących na odłogach, miedzach, pastwiskach, łąkach czy polach nie tylko może ale po prostu nadaje się do spożycia, a ich walory smakowe, dietetyczne czy lecznicze znane są od wielu tysięcy lat. Wszystkie te wiosenne, letnie czy jesienne chwasty, obok olbrzymich wartości leczniczych mają też duże walory smakowe i zapachowe. Stosowane regularnie i w niewielkich ilościach nie tylko urozmaicają smak potraw ale również sprzyjają poprawie przemiany materii, działają detoksykacyjnie, antyhepatoksycznie czy też antyseptycznie. Jednym z takich przykładów jest z punktu widzenia rolnika uciążliwy chwast łąk, pastwisk i pól uprawnych – mniszek pospolity.
Mniszek pospolity (Taraxacum officinale) – pochodzi prawdopodobnie z kontynentu Europejskiego, skąd został rozpowszechniony na kontynent Azjatycki, Północno Afrykański oraz Amerykański. Mniszek potocznie nazywany jest dmuchawcem, mleczem, mnichem, buławą hetmańską, brodawnikiem, lwim zębem, wilczym zębem, pąpawą, podróżnikiem mleczowatym, gołebim grochem, żabim kwiatem, maślakiem, męską stałością czy popią główką. Jest byliną z rodziny złożonych o grubym (1-3 cm średnicy), długim (15-45 cm) walcowatym i mięsistym korzeniu palowym oraz o pięknym żółtym kwiatostanie. Kwitnie od kwietnia do lipca, a potem ponownie od września aż do pierwszych przymrozków. Owocem jest niełupka długości od 2,5 mm do 5,0 mm zakończona białym puchem kielichowym, który stanowi doskonały aparat lotny, przenoszący diasporę na odległość 200-500 m, a w sprzyjających warunkach (silny wiatr) nawet na odległość 10-12 km!. Nasiona, które znalazły się w glebie zachowują żywotność przez okres 2-5 lat. Gatunek ten dobrze rośnie na wszystkich typach gleb, jednak najlepiej rozwija się na glebach żyznych, gliniastych, wilgotnych o odczynie obojętnym. Cała roślina (świeża) zawiera biały, lepki sok mleczny, którego głównym składnikiem jest inulina i lateks. Najczęściej można go spotkać na miedzach, odłogach, przydrożach, łąkach i pastwiskach oraz trawnikach czy w ogrodach i sadach, a czasami na polach uprawnych, gdzie jest uważany za typowy chwast ruderalny.
Najskuteczniej mniszka pospolitego można zwalczać chemicznie na użytkach zielonych (łąki, pastwiska) oraz na gazonach (trawnikach). Na pastwiskach w okresie wiosennym najlepiej zastosować herbicyd Starane 250 EC (s.a. fluroksypyr) w dawce 1,5 l/ha lub mieszaninę herbicydów Chwastox Extra 300 SL (s.a. MCPA) + Aminopielik D MAXX 430 EC (s.a. 2,4-D + dicamba) w dawce 3,0 +1,5 l/ha. Natomiast na gazonach lub trawnikach przydomowych do stosowania amatorskiego można polecić herbicyd Golf Plus 540 L (s.a. mekoprop-P + MCPA) w dawce 100 ml/25 l wody/500 m2 lub Starane Trawnik (s.a. MCPA + fluroksypyr + chlopyralid) w dawce 200 ml/20 l wody/500 m2. Natomiast do stosowania profesjonalnego zalecany jest środek o nazwie handlowej Mniszek 540 SL (s.a. mekoprop + MCPA + dicamba) w dawce 200 ml/20 l wody/500 m2 lub 2,0 l/ha.
Najczęściej jednak mniszek pospolity wykorzystywany był i jest jako zioło w przydomowej kuchni oraz w fitoterapii ludowej jak i współczesnej. Mniszek dostarcza czterech rodzajów surowca: korzeni, korzeni z zielem, liści oraz koszyczków kwiatowych.
Kulinarnie mniszka można wykorzystać w kuchni bazując na młodym jadalnym korzeniu i liściach z których możemy przyrządzić sałatkę lub dodać posiekane liście do zupy. Liście mniszka oporządzamy tak jak liście szpinaku, natomiast korzeń podobnie jak inne warzywa korzeniowe (tj. marchew, seler czy pietruszka) gotujemy je w gorącej wodzie. Ponadto młode listki mogą być komponentem różnego rodzaju past (np. rybnych), które świetnie nadają się do smarowania pieczywa oraz jako dodatek do wszelakich sałatek. Jeżeli liście posiadają posmak goryczki (najczęściej dotyczy to liści starszych), to należy je zwyczajnie 2-3 krotnie przegotować, zmieniając oczywiście za każdym razem wodę lub wymoczyć przez okres 12 h w osolonej wodzie. Innym sposobem na pozbycie się nieprzyjemnej goryczki jest np. przykrycie młodych liści mniszka materiałem nie przepuszczającym promieni słonecznych, podobnie jak to się robi z liśćmi cykorii. Etiolowane (wybielone) w ten sposób liście są delikatne, kruche i bardzo smaczne ze względu właśnie na brak goryczki. Natomiast z pączków kwiatowych oraz samych koszyczków kwiatowych, zasypując je cukrem możemy przyrządzić syrop na kaszel czy doskonałe wino.
Mniszek pospolity jest bardzo bogatym źródłem prebiotyku inuliny (35-40%), który jest doskonałym pokarmem dla bakterii kw. mlekowego bytujących w naszych jelitach. Ponadto zawiera sporo błonnika, witaminy C, witaminy z grupy B i D, prowitaminy A oraz sodu, potasu, fosforu, wapnia, magnezu, żelaza, manganu i krzemu. Herbatka przyrządzona z suszu mniszka pospolitego przyspiesza trawienie, poprawia pracę wątroby, ma działanie antygrzybiczne, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, moczopędne i antystresowe. Również we współczesnym ziołolecznictwie wykorzystuje się działanie żółciopędne, przeczyszczające, pobudzające apetyt, przeciwmiażdżycowe, przeciwzapalne i rozkurczowe ziela mniszka pospolitego.
Ciekawostki: polska nazwa „mniszek” pochodzi prawdopodobnie stąd, że po zdmuchnięciu puchu kielichowego wraz z nasionami, pozostaje tzw. „łysa główka” (caput monachi), która jest otoczona wianuszkiem podeschniętych listków – niczym ogolona głowa mnicha. Francuzi nazywają mniszka „pissenlit”, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza „siuśki w łóżku” ze względu na silne działanie moczopędne. Natomiast rodzajowa nazwa łacińska Taraxacum pochodzi prawdopodobnie z arabskiego słowa tharakchakon co dosłownie oznacza „roślinę o gorzkim smaku”. W wiktoriańskiej Anglii z korzenia mniszka i łopianu sporządzano piwo, które było bardzo popularnym napojem szczególnie wśród górników. Na przełomie XIX i XX w niektórych regionach Bawarii i Saksonii, prażony korzeń mniszka stanowił półprodukt wykorzystywany do produkcji namiastki „prawdziwej kawy”. Obecnie w gospodarstwach ekologicznych lub biodynamicznych wyciąg lub odwar wodny sporządzony ze zmielonego ziela mniszka stosowany jest jako naturalny insektycyd do zwalczania mszyc. W rosyjskiej kulturze ludowej funkcjonuje do dnia dzisiejszego następujące powiedzenie: gdy mniszek zwija swój koszyczek – znaczy to, że idzie na deszcz.