Pszenica, jęczmień, owies – tajniki udanej uprawy

dr hab. Bogusława Jaśkiewicz

IUNG-PIB, Puławy

Pszenica, jęczmień, owies -tajniki udanej uprawy

 Zboża jare zajmują ważne miejsce w płodozmianie. Mają duże wymagania przedplonowe, poza owsem. Dobry przedplon jest podstawowym elementem agrotechniki zbóż decydującym o wielkości i stabilności uzyskiwanych plonów. Najlepsze przedplony z grupy roślin liściastych stanowią okopowe i motylkowate pastewne, a także kukurydza, po nich jednak najczęściej uprawia się pszenicę jarą lub jęczmień jary. W przypadku braku stanowisk jęczmień browarny można wysiać nawet po pszenicy uprawianej po dobrym przedplonie. Złymi przedplonami dla jęczmienia browarnego są rośliny motylkowate, ponieważ po nich następuje nadmierne zwiększenie zawartości białka w ziarnie. Owies najczęściej jest uprawiany po pszenżycie, a także na lepszych glebach po pszenicy a na słabszych glebach po życie. Pozostawia po sobie dobre stanowisko dla innych zbóż. Zboża tego jednak nie należy uprawiać częściej niż co 3-4 lata na tym samym polu, ponieważ doprowadzi to do namnożenia się w glebie mątwika zbożowego.

Zasady uprawy roli pod zasiew owsa są podobne, jak dla pszenicy i jęczmienia jarego.

Wiosenną uprawę roli trzeba rozpocząć, gdy tylko da się wjechać w pole z narzędziami uprawowymi. Glebę należy uprawiać płytko (do 5 cm), spulchniając tylko wierzchnią warstwę. Dzięki temu nie przerywa się podsiąkania kapilarnego wody gruntowej do warstwy, w której zostanie umieszczone ziarno podczas siewu. Na glebach lżejszych i średnich można za jednym przejazdem doprawić rolę do siewu. Na glebach zwięźlejszych wskazane jest wcześniejsze użycie włóki lub ciężkich bron, a po 2–3 dniach agregatu uprawowego. Przy wysiewie pszenicy po poplonie ścierniskowym należy unikać wiosennej orki. W przeciwnym razie traci się wilgoć odpowiadającą 30–40 mm opadowi deszczu.

Do siewu powinno być użyte ziarno o jak najlepszej jakości. Zapewnia to zaprawiony kwalifikowany materiał siewny o sprawdzonej wysokiej sile kiełkowania i odpowiedniej masie nasion. Postęp biologiczny zapewnia wyższe plony, które wynikają z lepszej odporności odmian na patogeny, stresy środowiskowe i mniejsze wyleganie. Np. przy uprawie odmian odporniejszych na choroby można zrezygnować ze stosowania fungicydów lub retardantów a przez to znacznie zwiększyć opłacalność produkcji. Postęp odmianowy często związany jest też z polepszaniem cech wartości paszowej, konsumpcyjnej i przemysłowej.

Głównym kryterium wyboru odmian powinien być cel produkcji. Dotyczy syntetycznej oceny odmian pod względem cech jakościowych, odporności na choroby i wyleganie. Kryterium to należy zastosować do pszenicy i jęczmienia. Drugą cechą na którą należy zwrócić uwagę przy wyborze odmiany jest poziom i wierność plonowania w zależności od intensywności agrotechniki i rejonu uprawy. W doborze są odmiany plonujące wysoko, zarówno przy stosowaniu intensywnej jak i mniej intensywnej uprawy. Są to odmiany uniwersalne. Pomocne przy wyborze odmiany są informacje podane przez COBORU i badania PDO. COBORU bada każdą odmianę na dwóch poziomach agrotechniki – przeciętnym a₁ i wyższym – a_2. Przeciętny, związany jest z mniejszym zużyciem nawozów mineralnych i środków ochrony roślin oraz niestosowaniem zabezpieczenia roślin przed wyleganiem. Wysoki poziom agrotechniki ma zwiększone nawożenie azotem o 40kg/ha.

Przy przeciętnym poziomie agrotechniki wyższy plon ziarna od wzorca uzyskała odmiana Arabella, KWS Torridon, Mandaryna, Harenda. Natomiast odmiana KWS Torridon,Struna, Harenda plonowały wyżej od wzorca na wysokim poziomie agrotechniki. Wśród odmian jęczmienia jarego browarnego odmiany Britney KWS Dante, KWS Fabienne, KWS Irina, KWS Orphelia, Olympic, Salome, SU Lolek plonowały powyżej wzorca na przeciętnym poziomie agrotechniki. W przypadku odmian jęczmienia pastewnego była to odmiana Basic Ella, Iron, KWS Atrika, KWS Olof, Natasia, Oberek, Penguin, Rubaszek i Soldo. Wysoki poziom agrotechniki dobrze wykorzystały odmiany jęczmienia browarnego Baryłka, Britney, KWS Dante, KWS Irina, KWS Orphelia, Olimpic, Salome i odmiany jęczmienia pastewnego Basic, Ella, Iron, KWS Atrika, Oberek, Penguin, Soldo. Uprawę owsa prowadzono na jednym poziomie intensywności, ponieważ słabo reaguje na wyższy poziom agrotechniki tj. zastosowanie chemicznej ochrony roślin przed chorobami, zwiększone nawożenie mineralne w tym azotowe. Odmiany owsa Bingo, Harnaś, Komfort wykazywały lepsze plonowanie od wzorca.

O wschodach i wysokości plonu ziarna zbóż w dużym stopniu decyduje termin siewu i norma wysiewu. Wszystkie gatunki zbóż jarych wdzięczne są za najwcześniejszy termin siewu (rys. 1), kiedy to możliwe jest prawidłowe wykonanie uprawek przedsiewnych. Wynika to z krótkiego okresu wegetacji zbóż jarych oraz znacznej wrażliwości na niekorzystne warunki pogodowe. Z uprawianych gatunków zbóż, jęczmień jary pastewny najlepiej znosi opóźnienie siewu. Wówczas zaleca się wysiewać tolerancyjne odmiany: Suweren, Natasia, Nagradowicki, Kirsty, Justina, Rufus. W przypadku późnej wiosny racjonale jest wysiewanie na większej powierzchni bardziej tolerancyjnych na opóźnienie siewu (do 20 kwietnia) odmian jęczmienia jarego na cele pastewne i kaszarskie, kosztem innych gatunków zbóż pastewnych. Opóźnienie siewu źle wpływa na jakość browarną ziarna ponieważ podwyższa zawartość białka w ziarnie a przez to pogarszane są parametry jakości słodu. Dlatego siew jęczmienia jarego browarnego powinien być możliwie najwcześniejszy.

Owies i pszenica jara wymaga jak najwcześniejszego siewu, ponieważ ma możliwość wykształcenia mocnego systemu korzeniowego. Owies ma duże zapotrzebowanie na wodę zwłaszcza w okresie strzelania w źdźbło do kłoszenia wynika to z wysokiego jego współczynnika transpiracji. Wymagania termiczne owsa są niewielkie. Nieszkodliwe są dla owsa wiosenne przymrozki, a niska temperatura po wzejściu roślin jest korzystna dla uzyskania wysokich plonów. Orientacyjnie można przyjąć, że zasiewy do 10 kwietnia są optymalne we wschodniej i północnej części kraju a do końca marca w pozostałych rejonach.

Zboża jare narażone są w większym stopniu na stres wodny niż zboża ozime. Najbardziej odporny na suszę jest jęczmień, najmniej owies, wrażliwość pszenicy jest pośrednia.

W tabeli 1 podano zalecane ilości wysiewu odmian poszczególnych gatunków zbóż dla optymalnego terminu siewu. W przypadku opóźnienia terminu siewu i po złych przedplonach, a więc w stanowisku po zbożach (niebezpieczeństwo występowania chorób podsuszkowych) spodziewać się możemy zmniejszonej obsady kłosów, normę wysiewu należy zwiększyć o 10%. Najbardziej odporny na choroby podsuszkowe jest owies a najmniej pszenica. W dobrych stanowiskach, po roślinach motylkowych, zaleca się zmniejszenie ilości wysiewu. W słabszych warunkach glebowych powinno się siać zboża gęściej niż na lepszych glebach, ponieważ rośliny gorzej się krzewią z powodu mniejszej zasobności tych gleb w składniki pokarmowe i wodę. W latach suchych w wyniku mniejszej zasobności gleb w wodę zastosowanie gęstego siewu może być nieefektywne, z powodu małej ilości wody w glebie dla roślin. W warunkach kwaśnego odczynu gleby występuje słabsze krzewienie się roślin i mniejsza obsada kłosów na m². Dlatego bardziej efektywne stają się większe ilości wysiewu. Gatunki takie jak jęczmień, pszenica bardziej reagują na kwaśny odczyn gleby i wymagają większej ilości wysiewu niż owies. Z kolei na glebach żyznych zalecany jest rzadszy wysiew, szczególnie w przypadku jęczmienia.

Zaleca się stosowanie rozstawy rzędów dla zbóż jarych 9-15 cm. Pszenicę jarą, jęczmień sieje się na głębokość 2-4 cm, a owies na głębokość 4-5 cm.

Zboża jare mają krótszy okres wegetacji od zbóż ozimych stąd są bardziej wrażliwe susze i niedobór składników. W zależności od gatunku mają nieco zróżnicowane wymagania pokarmowe i glebowe: pszenica najwyższe, następnie jęczmień, a owies najmniejsze. Wiosenne nawożenie zbóż jarych to przede wszystkich nawożenie azotem, magnezem i mikroelementami. Potrzeby pokarmowe roślin są obliczane, jako pobranie składników na jednostkę plonu głównego wraz z odpowiednią ilością plonu ubocznego (tab. 2). Składniki pokarmowe z nawozów mogą być przez rośliny dobrze wykorzystywane i pobierane tylko przy uregulowanym odczynie gleb. Ale jeśli nie zwapnowano gleby jesienią, a jest taka konieczność oraz nie zastosowano jesiennego nawożenia fosforowo-potasowego, to należy to zrobić wiosną – przed siewem zbóż.

Zalecane dawki wapna dołączane są do wyników analizy chemicznej gleby i wynoszą od 6,0–3,0 t CaO/ha przy wapnowaniu koniecznym; 3,0–2,0 t CaO/ha przy wapnowaniu potrzebnym; 2,0–1,0 t CaO/ha przy wskazanym (przy czym wyższe dawki na glebach cięższych a niższe na lekkich) oraz 1 t CaO/ha przy wapnowaniu ograniczonym, które stosuje się w zasadzie tylko na glebach ciężkich.

Rys. 1. Wpływ terminu siewu na plonowanie owsa, pszenicy i jęczmienia jarego [kg z m² ]

Tab. 1. Normy wysiewu owsa, pszenicy i jęczmienia jarego zależnie od jakości gleby w kg ziarna/ha (górne granice przedziałów stosować przy słabszej zdolności kiełkowania <90%)

Tab. 2. Pobranie składników pokarmowych (kg) na 1 dt (100 kg)  plonu

Źródło: Badania IUNG–PIB w Puławach

   Zboża jare przy korzystnych warunkach wzrostu rozwijają się bardzo szybko i dominują nad chwastami uniemożliwiając ich wzrost i rozwój. W przypadku mniejszego zachwaszczenia można mechanicznie zwalczać siewki poprzez bronowanie upraw, które jednocześnie poprawia stosunki wodno-powietrzne w glebie i pobudza rośliny do lepszego krzewienia. Następnym krokiem to chemiczne niszczenie chwastów po osiągnięciu progu ich  szkodliwości. Terminy wykonywania zabiegów wszystkimi dostępnymi herbicydami są bardzo zbliżone, rozpoczynają się od fazy 2 liścia do początku krzewienia. Pielęgnacja chemiczna obejmuje zwalczanie także chorób i szkodników za pomocą opryskiwania odpowiednimi środkami ochrony roślin zalecanymi przez IOR.