Prawidłowe i efektywne nawożenie zbóż.

Dr hab. Bogusława Jaśkiewicz

IUNG-PIB Puławy

Zasobność gleby a efektywne dokarmianie zbóż

Każdy gatunek zboża dla uzyskania wysokiego plon ziarna dobrej jakości musi być odpowiednio zaopatrzony we wszystkie składniki pokarmowe przez cały sezon wegetacyjny.  Inna rola nawożenia mineralnego to utrzymanie składników pokarmowych w glebie. Zboże prawidłowo odżywione, już jesienią „programuje” potencjalnie wyższy plon i zawsze wykazuje wyższą efektywność wiosennych dawek azotu, co decyduje o wysokim i pewnym plonie. Fosfor, jak i potas mają ogromny wpływ na przygotowanie  roślin  do przezimowania. Oba składniki są odpowiedzialne za regulację gospodarki cukrami i białkami. Dlatego młode rośliny dobrze zaopatrzone w P i K, a jednocześnie nie przenawożone azotem, przechodzą poprawnie proces „hartowania” i lepiej znoszą niekorzystne warunki pogodowe. Poza tym fosfor wpływa na rozwój systemu korzeniowego, a potas decyduje o gospodarce wodnej rośliny.

Ilość poszczególnych składników pokarmowych, musi być tak dobrana do potrzeb rośliny, aby zapewnić jej wydanie maksymalnego, możliwego do uzyskania w danych warunkach plonu, jednocześnie musi być to dawka bezpieczna dla środowiska.

Racjonalne nawożenie roślin zbożowych opiera się na bilansowaniu składników pokarmowych.  Najważniejszym etapem jest określenie wymagań pokarmowych roślin, które planowane są na poszczególnych polach gospodarstwa. Jest to ilość składników mineralnych  jakie rośliny pobiorą z plonem (tab. 1). Zboża ozime w całym w okresie wegetacyjnym potrzebują najwięcej azotu, niewiele mniej potasu, a znacznie mniej fosforu tj. stosunek N:P:K wynosi 1,0:0,2:0,7-0,9. Zapotrzebowanie na składniki pokarmowe wylicza się mnożąc wielkość plonu jaki jest możliwy do uzyskania w warunkach danego pola przez pobranie danego pierwiastka.

Tabela 1

Pobranie składników pokarmowych (kg) na 1 t produktu

Zapotrzebowanie roślin na składniki pokarmowe zależy również od zasobności gleb. Racjonalne nawożenie roślin zbożowych wymaga zatem określenia zasobności tych składników w glebie. W tym celu należy pobrać reprezentatywną próbkę gleby z danego pola i oddać ją do laboratorium. Ocena zasobności gleby powinna być wykonana co 4-6 lat. Stacje chemiczno-rolnicze określą pH gleby oraz zasobność w makro- i mikroelementy.  Taka częstotliwość analiz jest w zasadzie wystarczająca dla wszystkich składników pokarmowych oprócz azotu. Bowiem azot jest składnikiem mobilnym i ocena potrzeb jego stosowania na danym polu musi się opierać o wykonywanie kilka razy w ciągu roku analizy glebowei i roślinnej. Uzyskane z laboratorium wyniki pozwalają obserwować zmiany zasobności gleby oraz uzupełniania zawartości składnika obniżającego się bądź wchodzącego w zakres zawartości bardzo wysokiej. Znajomość zasobności gleby informuje jednocześnie o możliwościach zagrożeń dla środowiska przyrodniczego. Uświadomienie rolnikom owego ryzyka ma szczególne znaczenie w odniesieniu do fosforu. Dotychczasowe analizy wskazują, że poza tym, że mamy znaczny udział  gleb o niskiej i bardzo niskiej zawartości tego składnika, to aktualnie w Polsce występuje około 40% gleb o zawartości wysokiej i bardzo wysokiej, na których nawożenie fosforem wymaga ograniczenia.  W zależności od zasobności gleby stosujemy podane w tabeli nr 2 współczynniki korekcyjne. Na glebach o średniej zasobności, zapotrzebowanie na fosfor i potas jest równe potrzebom pokarmowym. Przy niskiej i bardzo niskiej zasobności, dawkę należy odpowiednio zwiększyć. Na glebach o wysokiej i bardzo wysokiej zawartości P i K zapotrzebowanie na składniki jest odpowiednio mniejsze, w tych warunkach rośliny korzystają z glebowych zasobów.    Na przykład potrzeby nawozowe pszenicy ozimej przy plonie 6 t/ha w warunkach niskiej zasobności gleby w fosfor i potas wynoszą: 142 kg N, 33 kg P (26 kg P x 1,25) i 95 kg K (76 kg K x 1,25) na 1 ha. W tym przypadku potrzeby nawozowe są większe od potrzeb pokarmowych roślin, ponieważ przewiduje się zastosowanie nadwyżki składników w celu poprawy zasobności gleby.

Tabela 2

Wartość współczynnika korekcyjnego

Nawozy fosforowe i potasowe stosuje się przedsiewnie. Fosfor z nawozów mineralnych w pierwszym roku po zastosowaniu jest pobierany przez rośliny zaledwie w 20 – 30%. Pozostałe ilości fosforu są zatrzymywane przez glebę. Przyjmuje się, że w ciągu kilku lat po zastosowaniu, wykorzystanie fosforu przez rośliny dochodzi do 40 – 60%. Pod wpływem nawożenia fosforem wzrasta zawartość tego składnika w wierzchniej warstwie gleby. Uwzględniając aspekt ekonomiczny i ekologiczny zaleca się utrzymywanie zasobności gleb na poziomie około 15 mg P₂O₅/100 g gleby, by ograniczyć niedobory fosforu w roztworze glebowym, nawet krótkookresowe, wywołane niskimi temperaturami lub przesuszeniem gleby. Przy takiej zasobności dawki fosforu powinny być stosowane regularnie w ilościach pokrywających wymagania pokarmowe uprawianej rośliny z około 10% naddatkiem, ponieważ część fosforu ulega uwstecznieniu.

Wykorzystanie potasu z nawozów mineralnych w pierwszym roku zastosowania wynosi 40-60%. By uzyskiwać wysoką efektywność nawożenia potasem należy stosować takie dawki nawozów, by dążyć do co najmniej górnej granicy średniej klasy zasobności, a więc gleby bardzo lekkie powinny zawierać ponad 12,5 mg, lekkie – ponad 15 mg, średnie – powyżej 20 mg, a ciężkie – powyżej 25 mg K₂O w 100 g gleby. Z uwagi na to, że gleby cięższe, o większym kompleksie sorpcyjnym, trudniej uwalniają potas do roztworu, powinny zawierać większe ilości przyswajalnych form tego składnika. Najmniej potasu zawierają gleby torfowe, a gleby mineralne im lżejsze, tym bardziej są ubogie w ten składnik. Ruch potasu w glebie z wodą jest stosunkowo mały, szczególnie w glebach cięższych.

Stosowanie azotu jesienią zależy od stanowiska na jakim prowadzona jest uprawa.
Na bardzo dobrych stanowiskach (po motylkowatych, okopowych czy zbożach nawożonych azotem) z reguły nie ma konieczności stosowania nawozu azotowego. Zboża uprawiane po zbożowych lub rzepaku  z przyorywaniem słomy roślin przedplonowych  muszą być zasilone azotem , 8-10 kg N na tonę słomy. Stosowanie nawożenia azotowego jesiennego zaleca się także, kiedy zboża mają duże potrzeby nawozowe, nawet jeżeli nie przeoruje się słomy roślin przedplonowych. Wówczas dawka nie powinna przekraczać 20-30 kg N/ha. Umiarkowana dostępność azotu jesienią poprawia zimotrwałość zbóż ozimych pobudza rośliny do wytworzenia silnego systemu korzeniowego i jednocześnie zapobiega wypłukaniu składnika do wód gruntowych. Bezpieczne dla środowiska jest dodatnie saldo bilansu azotu, nie przekraczające 30 kg azotu (N) na 1 ha użytków rolnych.

Największą efektywność nawożenia mineralnego uzyskuje się na glebach o odczynie obojętnym lub zbliżonym do obojętnego. Stąd konieczna jest kontrola zakwaszenia i wapnowania gleb o niskim pH. Pszenica ozima optymalny zakres pH ma w granicach od 6,1-7,0 (gleby średnie i ciężkie), żyto ozime – 5,1 do 5,5 (gleby lekkie). Żyto jest najbardziej odporne na zakwaszenie gleby. Jęczmień ozimy zaś jest najbardziej wrażliwy na niewłaściwy odczyn gleby, wymaga dla prawidłowego wzrostu i rozwoju pH od 6,6-7,0. Pszenżyto zaś ma pośrednie wymagania między pszenica a żytem. U poszczególnych gatunków występuje zróżnicowanie odminowanie jeśli chodzi o tolerancję na zawartość Al w glebie. Np. odmiany pszenicy ozimej Hondia, Consus, Silenus, Skipy, Tobak, KWS Malibu wykazują większa tolerancje na zakwaszenie gleby.

Wapnowanie gleby lub stosowanie nawozów wapniowo-magnezowych (dolomitowych) zaleca się pod przedplon roślin zbożowych. Należy unikać stosowania jednorazowo nadmiernych dawek wapna i nie powinno się przekraczać na glebach lekkich 2t/ha wapna w formie węglanowej oraz na glebach średnich i ciężkich 3-5 /ha wapna tlenkowego. Jeżeli zakwaszeniu gleby towarzyszy także niedostatek magnezu na glebach bardzo lekkich <1mgMg/100g gleby, na glebach średnich <3 mg Mg/100g gleby, zaś na glebach ciężkich < 4mg Mg/100g gleby to należy wówczas od 30 do 50% dawki wapna podać w formie wapna magnezowego.