Żyto mieszańcowe i populacyjne – różnice

Jerzy Grabiński

IUNG PIB Puławy

Żyto mieszańcowe i populacyjne – różnice

W związku z dużą ilością gleb lekkich i bardzo lekkich żyto jest w Polsce ciągle gatunkiem dość popularnym, chociaż areał jego uprawy od kilkudziesięciu lat systematycznie maleje. Według danych GUS w roku 2015 żyto w Polsce uprawiano na powierzchni 725 tys. ha, co stanowiło 10,7% całkowitej powierzchni zasiewów zbóż podstawowych. Warto jednak przypomnieć, że areał ten jeszcze w latach 80-tych i 90-tych dwudziestego wieku był kilkukrotnie większy. Należy przy tym zaznaczyć, że prawie do końca minionego wieku uprawiano u nas tylko populacyjne odmiany żyta. Pierwszą odmianę mieszańcową tego gatunku zarejestrowano w naszym kraju w roku  1994. Kolejne odmiany pojawiały się na rynku stosunkowo wolno, co związane było z ich pewnymi wadami związanymi na przykład z niską odpornością na rdzę brunatną. Ale kiedy wady te zostały w zasadniczej mierze wyeliminowane nastąpił wyraźny wzrost ich popularności. Szczególnie silnie zjawisko silnej ekspansji odmian mieszańcowych żyta obserwowane jest w ostatnich latach. Obecnie (rok 2016) w rejestrze krajowym znajduje się 49 odmian żyta, z czego aż 25 to odmiany mieszańcowe (www.coboru.pl). Odmiany mieszańcowe i populacyjne posiadają wiele cech wspólnych ale też niekiedy znacznie różnią się. Celem artykułu jest właśnie określenie tych różnic.

Najważniejsza różnica między odmianami mieszańcowymi i populacyjnymi żyta dotyczy plenności. Otóż jak wynika z badań prowadzonych przez COBORU plony najwyżej plonujących odmian mieszańcowych są najczęściej wyższe niż najwyżej plonujących odmian populacyjnych o około 17-19%. Wynika to z efektu heterozji uzyskiwanego poprzez krzyżowanie ze sobą form męskosterylnych i zapylaczy o szerokiej podstawie genetycznej. Uzyskany w ten sposób materiał nasienny daje efekt heterozji, który jednak utrzymuje się tylko w 1-szym pokoleniu (F1). Z tego wynika konieczność corocznego kupowania przez producentów materiału siewnego odmian mieszańcowych, co zasadniczo odróżnia te odmiany od odmian populacyjnych, do których siewu producent może wykorzystywać ziarno zebrane przez siebie przez 2-4 lata, bez większych negatywnych zmian w zakresie plenności. Badania wykazały, że plony mieszańca  żyta ozimego uzyskane z wysiewu nasion zebranych w gospodarstwie (pokolenie F2) są na poziomie odmian populacyjnych.

Wymagania siedliskowe żyta mieszańcowego i populacyjnego są podobne tzn. oba typy odmian są stosunkowo dobrze przystosowane do wzrostu i rozwoju nawet w bardzo złych warunkach, charakterystycznych dla gleb lekkich, o niskiej zasobności w składniki pokarmowe roślin i słabej pojemności wodnej warunkującej występowanie stresu suszy. W takich warunkach odmiany mieszańcowe  zachowują swoją wyższość pod względem plenności nad odmianami populacyjnymi, ale wyrażony w masie przyrost plonu wynikły z efektu heterozji jest wtedy stosunkowo niewielki, nie zawsze w pełni rekompensujący koszt zwiększonego wydatku na zakup nasion, tym bardziej, że norma wysiewu musi być w takich warunkach większa.  Z takiego samego względu można preferować lepsze stanowiska przedplonowe dla odmian mieszańcowych niż populacyjnych, bo odmiana mieszańcowa „odpłaci się” większą zwyżką plonu.

Sporym problemem u pierwszych rejestrowanych odmian żyta mieszańcowego była obniżona odporność na niektóre choroby (np. wymienioną we wstępie rdzę brunatną). Obecnie odmian mieszańcowych o niskiej odporności na najważniejsze choroby występujące w naszym kraju nie ma już w rejestrze i  tylko w pojedynczych przypadkach mają miejsce nieco obniżone w stosunku do populacyjnych odmian odporności.

Dość dużym problemem w życie zwłaszcza, w niektóre lata  jest sporysz. W tym względzie również różnice między odmianami mieszańcowymi i populacyjnymi są nieduże. Warto tutaj wspomnieć o technologii „Pollen Plus” stosowanej w hodowli odmian mieszańcowych, dzięki której pyłek wytwarzany jest w zwiększonej ilości i tym samym możliwości zarażenia kłosa sporyszem jest mniejsze.

Bardzo duże znaczenie w technologii produkcji ziarna żyta ma termin siewu. Najwyższe plony ziarna tego gatunku uzyskuje się przy siewie w drugiej (północna i wschodnia część kraju) i trzeciej (środkowa, zachodnia i południowa część kraju) dekadzie września. Możliwe jest wysiewanie także późniejsze żyta. Wielkość spadku plonu w związku z późnym siewem jest zależna przede wszystkim od przebiegu pogody jesienią. Jeśli wymieniona pora roku będzie długa i ciepła to nawet siewy opóźnione o 2-3 tygodnie (a nawet więcej) mogą dać dobre efekty produkcyjne. Jednak zwykle duże opóźnienie powoduje duże spadki plonu, nierzadko sięgające nawet 30% (rys. 3). Tak duże obniżki plonu nasuwają automatycznie wniosek o konieczności zabezpieczenia zwłaszcza dla form mieszańcowych właśnie optymalnego terminu siewu, bo tylko wtedy duży potencjał plonotwórczy tych odmian zostanie wykorzystany. Poza tym istotne jest tutaj to, że materiał siewny żyta mieszańcowego jest droższy i tym samym późniejszy siew, który wymusza zwiększenie normy wysiewu o 10 -15% jest niewskazany.

Żyta nie należy siać zbyt gęsto bo jego krzewistość potencjalna jest bardzo duża i w związku z tym możliwe jest uzyskanie wystarczająco dużego zagęszczenia kłosów na jednostce powierzchni nawet przy małych normach wysiewu. Przy czym krzewistość odmian mieszańcowych jest wyraźnie większa i tym samym normy wysiewu dla tych odmian należy stosować niższe.  W tabeli 1 podano optymalne ilości wysiewu (w milionach ziarn na ha) dla zrejonizowanych odmian populacyjnych i mieszańcowych ( w nawiasach). Aby przeliczyć pokazane w tabeli wartości na kilogramy należy przemnożyć je przez masę 1000 ziarn w gramach, np. 3,0 mln/ha x 33 g =99 kg/ha ziarna. Jeśli zdolność kiełkowania jest trochę obniżona i wynosi przykładowo 95% to obliczoną ilość trzeba podzielić przez 0,95 co pozwala na określenie normy wysiewu na 104 kg.

Tabela 1

Normy wysiewu dla żyta ozimego (w mln ziarn/ha)

*- (w nawiasach podano normy wysiewu dla odmian mieszańcowych)

Przedstawione w tabeli normy mogą być znacznie mniejsze, bo mająca dobre warunki do wzrostu i rozwoju roślina żyta może wytworzyć nawet 4-5 i więcej pędów. W takich przypadkach dla uzyskania 600 kłosów na jednostce powierzchni wystarczy nawet 150 roślin. Przy czym na tak małe ilości wysiewu mogą sobie pozwolić tylko rolnicy posiadający bardzo dobry sprzęt do uprawy, umożliwiający im właściwe przygotowanie roli do siewu , stosujący dobrej jakości materiał siewny i odpowiednio wysokie, zbilansowane  nawożenie azotem. Jak widać w tabeli 1 normy dla żyta mieszańcowego i populacyjnego są różne, co wynika z większej krzewistości żyta mieszańcowego. W jednym z badań przeprowadzonych w IUNG PIB stosowano normy wysiewu żyta mieszańcowego w zakresie od 1 mln do 2,5 mln kiełkujących ziaren na 1 ha (tab. 2). Tak więc norma wysiewu wyrażona w kg wahała się od 33 kg/ha (1 mln ziaren/ha) do 82,5 k/ha (2,5 mln ziaren/ha). Normę najwyższą można uznać za optymalnie zalecaną w warunkach gleby zaliczanej do kompleksu żytniego bardzo dobrego, na której badania przeprowadzono. Jak można zauważyć różnice w plonowaniu w zależności od ilości wysiewu były naprawdę niewielkie. Przy dawce nawożenia 80 kg N/ha plon ziarna z gęstości 2,5 mln/ha był wyższy niż z gęstości 1 mln/ha tylko o 0,34 t/ha. Wyniki te dają podstawę do stwierdzenia, że w warunkach poprawnej agrotechniki, na żyznej glebie nawet bardzo duże zmniejszenie ilości wysiewu nie musi powodować drastycznego spadku poziomu plonowania.

Tab. 2.

Wpływ gęstości siewu i nawożenia azotem na plonowanie żyta ozimego odmiany Nawid (Grabów 1999-2000) (Grabiński, Mazurek 2002)

Wyższe plonowanie odmian mieszańcowych w stosunku do populacyjnych musi iść w parze z większymi dawkami nawożenia podstawowego: azotem, fosforem i potasem, bo ilość składników koniecznych do wytworzenia plonu jest po prostu większa. W pewnym uproszczeniu można stwierdzić, że dawki te powinny być wyższe pod żyto mieszańcowe niż pod formy populacyjne o około 10-15 %. Należy jeszcze zaznaczyć, że dobrze zbilansowane nawożenie wpływa pozytywnie na odporność na choroby.

W związku ze stosowaniem niższych norm wysiewu należy ze szczególną uwagą podchodzić do wszelkich zabiegów mogących wpłynąć na krzewistość produkcyjną żyta mieszańcowego. W szczególności prawidłowego wykonania siewu – nie za głębokiego oraz możliwie wczesnego stosowania pierwszej wiosennej dawki azotu. Opóźnienie tej dawki wpływa bardziej negatywnie na formy mieszańcowe niż populacyjne. Ważne znaczenie dla żyta mieszańcowego ma także terminowe zastosowanie dawki 2-giej azotu, na początku fazy strzelania w źdźbło, która decyduje o prawidłowym wzroście pędów wytworzonych wskutek krzewienia.

Mieszańcowe odmiany żyta są wyraźnie niższe niż populacyjne. Ta cecha w połączeniu z rzadszymi siewami może powodować nieco większą podatność łanów tej formy  na zachwaszczenie. W związku z tym ochronie chemicznej przed chwastami łanów obsianych odmianami żyta mieszańcowego należy poświęcić nieco więcej uwagi. Duże znaczenie ma tutaj zastosowanie odpowiednich herbicydów już jesienią, gdyż rosnące w małym zagęszczeniu rośliny żyta stanowią słabą barierę dla chwastów- zwłaszcza gdy jesień jest długa i ciepła, co ostatnio zdarza się coraz częściej.

Także ochronie przed chorobami producenci wysiewający mieszańcowe odmiany powinni poświęcać więcej uwagi na większą zwartość wysoko-produktywnych łanów tych form.

Żyto mieszańcowe charakteryzuje się podobną do populacyjnego odpornością na wyleganie. Zatem teoretycznie niebezpieczeństwo wystąpienia strat z tego tytułu jest podobne u obu form. Biorąc jednak pod uwagę fakt wyższej plenności mieszańcowej formy  – a więc także prawdopodobieństwa wystąpienia wyższych strat – ochrona mieszańcowych form w tym zakresie powinna być nieco intensywniejsza.

Podsumowując należy stwierdzić, że różnice między odmianami mieszańcowymi i populacyjnymi żyta są znaczne i w związku z tym pełne wykorzystanie potencjału plonotwórczego tych pierwszych musi być związane z nierzadko daleko idącymi modyfikacjami w stosunku do agrotechniki typowej dla odmian populacyjnych, która w praktyce jest bardzo często bardzo uproszczona i mało-intensywna.