Choroby kłosa – rozpoznawanie i skuteczne zwalczanie
Choroby kłosa – rozpoznawanie i skuteczne zwalczanie
dr hab. Bogusława Jaśkiewicz
Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy w Puławach
Plantacje zbożowe często porażane są przez choroby grzybowe, które obniżają wielkość i jakość plonów zbóż.
Udział kłosa w asymilacji związków wypełniających ziarniaki w zbożach wynosi od 12 do 41% i największy jest u owsa. W związku z tym należy chronić rośliny przed chorobami grzybowymi występującymi nie tylko na liściach, lecz także na kłosach. Jednym z terminów ochrony liścia flagowego i kłosa przed chorobami jest początek grubienia pochwy liścia flagowego do początku kłoszenia (BBCH 41-51), natomiast ostatnim terminem ochrony przed chorobami grzybowymi jest opryskiwanie od początku kłoszenia aż do początku rozwoju ziarniaków (BBCH 51-71). Zabieg ten w największym stopniu wpływa na jakość plonu, bo chroni kłos i ziarno w kłosie. W przypadku niesprzyjających warunków pogodowych uniemożliwiających wykonanie zabiegu należy odczekać kilka dni i wówczas zastosować wyższą dawkę fungicydu. Należy pamiętać o tym, że czas działania fungicydów zależy zarówno od ich składu chemicznego oraz dawki, jak i innych czynników: stopnia porażenia roślin chorobami, podatności uprawianych odmian, pogody, terminu wykonania zabiegu itp.
Przy produkcji zbóż jakościowych nawet wysoki plon nie oznacza jeszcze sukcesu. Ziarno musi spełniać parametry jakościowe, ale przede wszystkim musi być zdrowe.
Mączniak prawdziwy poraża nie tylko liście, lecz jest szczególnie groźny, gdy poraża kłosy (plewy i ości). Przed jego wystąpieniem na kłosach dobrze może zabezpieczyć jedynie zabieg wykonany na kłos. Mączniak prawdziwy jest pasożytem zewnętrznym, rozwijającym się na powierzchni rośliny i pobierającym przy pomocy specjalnych ssawek składniki pokarmowe z komórek skórki roślinnej. Na zielonych źdźbłach i plewach pojawiają się skupienia białego nalotu grzybni, która powiększa się i łącząc zajmuje znaczną powierzchnię tkanek roślinnych. Potem skupienia zmieniają zabarwienie na szarobeżowe, a następnie wyglądają jak czarne punkty. Porażone zboża, głównie niektóre odmiany jęczmienia i pszenicy, w miejscu zakażenia mają brunatne przebarwienia tkanek. Są one przejawem reakcji obronnej rośliny. Innym objawem towarzyszącym silnemu porażeniu jest zasychanie liści roślin rozpoczynające się od wierzchołka Znaczenie występowania grzyba na pszenżycie jest niewielkie, ponieważ dotychczas pszenżyto wykazuje wysoki stopień odporności na tego grzyba. Występowanie mączniaka obniża dorodność i plon ziarna o 5 do 20%.
Ekonomiczny próg szkodliwości w fazie kłoszenia (tj. pierwsze objawy porażenia na liściu podflagowym, flagowym lub na kłosie).
W badaniach przeprowadzonych przez IOR-PIB w Poznaniu (bez ochrony fungicydowej) stwierdzono, że występowanie mączniaka prawdziwego w mieszankach odmian pszenic ozimych było mniejsze w porównaniu do siewów czystych o 3-51%.
Jęczmień i żyto; przenosi się przez ziarno i resztki pożniwne. Atakuje wszystkie organy rośliny. Rozwojowi sprzyjają umiarkowane temperatury i wysoka wilgotność powietrza. Wczesne porażenie powoduje znaczne straty w plonie spowodowane głównie obniżeniem masy tysiąca ziaren. Grzyb poraża wiosną dolne liście, następnie przenosi się na górne, dokłosie i kłos. Porażone kłosy mają na plewach brązowe lub fioletowo-brązowe plamy, ich brzegi i końce stopniowo zasychają, jednocześnie pojawiają się na nich coraz liczniejsze ciemne, punktowe wzniesienia. Największe straty powstają przy porażeniu liścia flagowego i kłosa. Rozwój choroby następuje bardzo szybko – w ciągu kilku dni może dojść do całkowitego opanowania kłosa. Porażenie kłosów ma bezpośredni wpływ na ograniczenie wypełnienia ziarna, a tym samym może silnie obniżyć masę tysiąca ziaren.
Septorioza plew należy do chorób, której występowanie może spowodować straty w plonie od 5 do 50%. W fazie kłoszenia próg ekonomicznej szkodliwości tej choroby wynosi 1% porażonej powierzchni liścia flagowego.
Fuzarioza kłosów jest zagrożeniem dla wszystkich zbóż. Stanowić może duży problem w uprawie pszenicy, pszenżyta i żyta. Choroba ta powodowana jest przez kilka gatunków grzyba z rodzaju Fusarium. Zmiany chorobowe występują na kłosach i ziarnie. Porażone kłosy częściowo lub całkowicie zamierają. Zarodniki grzyba przenoszą się wraz z prądami powietrza. Słoneczna i wietrzna pogoda sprzyja ich rozprzestrzenianiu się. Jeśli po takiej pogodzie w okresie kwitnienia np. pszenic wystąpią opady deszczu i wysoka wilgotność powietrza, to oznacza, że grzyby znalazły dobre warunki dla zainfekowania kłosów i dobrego rozwoju. Żółte, częściowe lub całkowite przebarwienie kłosów wskazuje na porażenie przez sprawcę choroby. Przy wysokiej wilgotności porażone kłosy pokrywają się białym lub różowym nalotem. Gdy zdrowe kłosy są jeszcze zielone, opanowane przez grzyb kłosy przestają asymilować. Choroba ta wywołuje rozdrobnienie ziarna, które przy silnym porażeniu może być pośladem. Szczególnie niebezpieczna jest infekcja wewnętrzna ziarniaka, która bardzo osłabia ich wartość użytkową. Przy wystąpieniu fuzariozy kłosów istnieje niebezpieczeństwo skażenia ziarna mikotoksynami, które zawierają silnie trujące dla ludzi i zwierząt toksyny.
Bardzo trudne jest określenie optymalnego czasu zwalczania fuzariozy kłosa, gdyż należy się przy tym kierować okresem kwitnienia pszenicy i zarodnikowaniem grzyba. Najczęściej na zabiegi o wysokiej skuteczności działania do dyspozycji mamy tylko kilka dni (3-6). To pokazuje nam, iż nie jest to patogen, którego można łatwo pozbyć się z plantacji. Bardzo istotne jest prowadzenie obserwacji na plantacjach oraz ocena danych meteorologicznych, która może ułatwić podjęcie decyzji o wykonaniu zabiegu ochronnego. Fuzarioza kłosów może spowodować straty plonu od 5 do 60%. Zabieg wykonuje się w fazie, gdy zboża są wykłoszone i pojawią się pierwsze oznaki choroby. Do zwalczania dobrze jest stosować fungicydy o działaniu układowym lub z jedną substancją czynną o takim działaniu.
Grzyby wywołujące czernienie zbóż powodują duże straty tylko przy silnym i wczesnym porażeniu, zwłaszcza gdy plantacja z powodu warunków meteorologicznych czekała długo na zbiór (wówczas następuje obniżenie plonu i jego jakości). Na kłosach pojawia się charakterystyczny czarny nalot przypominający sadzę, który pokrywa kłos częściowo lub całkowicie. Grzyby wywołujące chorobę powodują zmianę barwy kłosów i łanu ze złoto-żółtej na szaro-brunatną. Czerń kłosów występuje na wszystkich gatunkach zbóż. Choroba ta może mieć też znaczenie na plantacjach porażonych przez choroby podstawy źdźbła. Stwierdza się, że na plantacjach chronionych przez fungicydy (stosowane w czasie wegetacji) czerni zbóż na kłosach jest znacznie mniej niż na plantacjach, na których nie wykonano chemicznej ochrony zbóż przed chorobami. Grzyby wywołujące czerń kłosów przenoszone są do magazynów i tam często rozwijają się dalej, wraz z innymi grzybami, powodują pleśnienie ziarna. Grzyby te również mają zdolność wytwarzania mikotoksyn i wpływają na jakość ziarna.
Przy wystąpieniu pierwszych symptomów chorobowych na liściach lub też kłosach zbóż należy zastosować ochronę fungicydową. Dobór właściwego środka zależy od tego, który patogen ma największy udział w porażeniu roślin, a także od innych warunków agrotechnicznych, jak i pogodowych. W warunkach wysokiego udziału zbóż w płodozmianie należy spodziewać się silniejszego zagrożenia dla roślin ze strony chorób grzybowych, dlatego ochrona fungicydowa powinna być bardziej intensywna.
Podstawową ochroną przed chorobami grzybowymi, takimi jak: śnieć cuchnącą pszenicy, głownia pyląca pszenicy, głownia źdźbłowa żyta, jest zaprawianie ziarna.
Śnieć cuchnąca pszenicy miała dawnej duże znaczenie i powodowała straty sięgające 60% plonu ziarna. Obecnie przy powszechnym zaprawianiu nasion choroba ta występuje rzadko. Większe jej nasilenie notuje się niekiedy w gospodarstwach o niskim poziomie agrotechniki. Rośliny pszenicy porażone przez tę chorobę można rozpoznać w polu w okresie dojrzewania. Są one niższe i maja sinozielone zabarwienie. Sterczące pionowo kłosy mają rozwarte plewki. Między plewkami są widoczne torebki sieciowe i zawierają pyliste brunatne zarodniki. Ziarno takie ma nieprzyjemny śledziowy zapach. Świadczy to o tym, że plon ma złą jakość i nie może być przeznaczony na mąkę czy paszę dla zwierząt.
Głownia pyląca występuje głównie na pszenicy, jęczmieniu i owsie. Grzyb powodujący głownię pylącą pszenicy wrasta do formującego się ziarna, a grzybnia dostaje się do zarodka. Zakażeniu roślin sprzyja wilgotna, ciepła pogoda w czasie kwitnienia, sprzyjająca również rozchyleniu plewek. Źródłem zakażenia są zarodniki grzyba wytwarzane w kłosach porażonych głownią. Roznoszone przez wiatr trafiają na później kłoszące się zdrowe rośliny. Do czasu wysiewu ziarna grzybnia patogena jest w spoczynku. Kłosy porażone głownią pylącą ukazują się wcześniej niż kłosy zdrowe. Pokryte są ciemnobrunatnymi skupieniami zarodników, które rozpylają się pod wpływem wiatru.
Głownia źdźbłowa występuje tylko na życie. Rośliny chore są mniejsze od zdrowych o około 30-50%. Z powodu przedwczesnego zamierania chore rośliny nie wykłaszają się w ogóle lub tylko częściowo. W przypadku wykłaszania się roślin chorych ich kłosy są zdeformowane, nie zawierają ziarniaków lub zawierają ziarniaki bardzo słabo wykształcone. Straty plonu ziarna są wprost proporcjonalne do liczby porażonych roślin. Zanieczyszczenie ziarna przez teliospory obniża jego jakość.
Innym ważnym zagrożeniem, zwłaszcza dla jakości ziarna pszenżyta, żyta, ale coraz częściej pszenicy i jęczmienia, jest porażenie zbóż przez sporysz.
Zboże zanieczyszczone sporyszem powodują u organizmów stałocieplnych zwężenie naczyń krwionośnych, dlatego powinny być oddzielone od ziarna przeznaczonego na przemiał dla pozyskania mąki lub na paszę dla zwierząt.
Większe ilości sporyszu obserwuje się w latach o dużych wahaniach w opadach. Po okresach suszy przychodzą długie opady i jest to powód wytwarzania niedogonów. W czasie kwitnienia zbóż pojawiają się na zarażonych kłosach kropelki żółtawej rosy miodowej, wkrótce potem rozwijają się sklerocja sporyszu. Wewnątrz są one białe. Sklerocja często są większe od ziarniaków. Część sklerocjów wypada z kłosów w czasie zbioru, a pozostałe w czasie młocki bardzo często pozostają w ziarnie.
Zwalczanie sporyszu polega na oczyszczaniu ziarna na stołach grawitacyjnych i na uprawie odpornych odmian. Podorywka i orka przedzimowa niszczą przetrwalniki. Nie ma środków chemicznych przeznaczonych do niszczenia tego grzyba.
Choroby grzybowe kłosów można ograniczać poprzez stosowanie kwalifikowanego materiału siewnego, zaprawę nasion oraz wykonywanie podorywki i głębokiej orki jesiennej. Ważne jest również właściwe nawożenie mineralne. Zarówno niedobór, jak i nadmiar składników pokarmowych wpływają na sytuację zdrowotną zbóż. Rośliny osłabione z powodu braku NPK i mikroelementów, np. cynku, miedzi, molibdenu, są bardziej porażane przez choroby. Producent rolny przy wykonywaniu zabiegów ochrony liści i kłosa, aby zwalczyć grzyby chorobotwórcze, powinien ograniczać stosowanie więcej niż dwukrotne tej samej substancji czynnej.
Leave a Reply
Want to join the discussion?Feel free to contribute!