Co tak „skrzypi” w łanie. Zwalczanie skrzypu polnego

Co tak „skrzypi” w łanie

dr inż. Tomasz R. Sekutowski, mgr Magdalena Dziągwa

Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy w Puławach

Zakład Herbologii i Technik Uprawy Roli

Rodzaj skrzypowate (Equisetaceae) obejmuje blisko 15 gatunków, z których w Polsce występuje około 10. Najliczniej spotykanym gatunkiem w Polsce, jak również w Europie Zachodniej i Środkowo-Wschodniej, jest skrzyp polny (Equisetum arvense), potocznie nazywany skrzypem kartoflowym, świńskim orzechem, kocim lub końskim ogonem, jedlinką polną, jodełką, strzępką, krzemionką, przęcką, sprzęczką, przęstką, chwaszczką oraz koszczką.

Skrzyp polny jest rośliną wieloletnią (byliną¹), geoefitem², który poza Europą spotykany jest praktycznie we wszystkich rejonach świata, poza Antarktyką oraz Australią i Ocenią (z wyłączeniem Nowej Zelandii).

: Rośliny skrzypu polnego posiadają dwa rodzaje pędówwiosenne zarodnionośne (fot. 1) oraz letnie płonne, pędy asymilujące (fot. 2). Pędy wczesnowiosenne, zarodnikowe, pojawiające się od marca do maja, osiągają wysokość od 15 do 20 cm oraz średnicę od 2 do 6 mm. Są mocno wzniesione, nierozgałęzione, mięsiste, bezzieleniowe, jasnobrunatne lub czerwonawe. Na przekroju poprzecznym są okrągłe i mają lejkowato rozdęte pochwy, z 6-12 zasychającymi łuskami, koloru od zielonkawego do brunatnego. Na szczycie znajduje się jeden brunatny, podłużnie jajowato zakończony kłos zarodnionośny (strobil³), tzw. „szyszka”, długości od 1,5 do 3,5 cm, który wytwarza żółtawe zarodniki, opatrzone wstęgowatymi wyrostkami ściany komórkowej (tzw. hapterami⁴), które przyczyniają się do rozprzestrzeniania zarodników ze względu na wykonywanie higroskopowych ruchów. Proces ten ułatwia zarodnikom rozsiewanie przez wiatr (zjawisko anemochorii – wiatrosiewności). Po dojrzeniu i „wyrzuceniu” zarodników strobil zasycha i obumiera. W tym czasie pojawiają się pędy letnie, płonne (tzw. asymilacyjne), które mogą osiągać wysokość od 20 do 50 cm i średnicę od 0,5 do 1,5 mm. Pędy te są koloru zielonego, okółkowo rozgałęzione, szorstkie, żeberkowane, o pochwach liściowych cylindryczno-walcowatych, z 6-18 czarnymi ząbkami na szczycie z białym obrzeżeniem. Oba rodzaje pędów, zarówno zarodnikowe (wiosenne), jak i płonne (letnie), wyrastają z jednego egzemplarza rośliny. Z tym, że do rozwoju strobila roślina skrzypu polnego wykorzystuje głównie substancję zapasową, wielocukier (skrobię), zgromadzoną w bulwkach pędowych.

System korzeniowy skrzypu polnego ułożony jest piętrowo, tworząc od kilku do kilkunastu poziomo rozłożonych podziemnych kłączy, podzielonych na międzywęźla, zakorzeniających się w węzłach. System korzeniowo-kłączowy może sięgać od 0,2 do nawet 2,5 m w głąb gleby. Najczęściej jednak główna masa korzeniowo-rozłogowa ulokowana jest na głębokości 0,2 do 0,4 m. Skrzyp polny może rozmnażać się na dwa główne sposoby: generatywnie (wiosną) poprzez zarodniki przenoszone przez wiatr oraz wegetatywnie (praktycznie przez cały okres wegetacji) za pomocą fragmentów podziemnych kłączy oraz wyrastających na nich bulwkach pędowych. Kłącza są najczęściej koloru brunatnego, płożąco-czołgające, długości od kilkunastu centymetrów do nawet kilku metrów, na których co kilka do kilkunastu centymetrów występują bulwki pędowe. Kłącza wraz z bulwkami, podzielone (w wyniku zabiegów agrotechnicznych) na małe odcinki, ukorzeniają się i wydają nowe osobniki, które z genetycznego punktu widzenia są klonami rośliny matecznej.

Skrzyp polny posiada status rośliny segetalnej, czyli występującej na polach uprawnych, zachwaszczającej głównie rośliny okopowe, zbożowe oraz kukurydzę (fot. 3). Można go również spotkać na pastwiskach, suchszych łąkach oraz w ogrodach i sadach. Bardzo często jest również spotykany w siedliskach ruderalnych, tj. odłogi, tereny kolejowe, przydroża, rowy czy wysypiska. Gatunek ten preferuje głównie gleby wilgotne (roślina wskaźnikowa), na podłożu piaszczystym, ilastym lub gliniastym, raczej kwaśne, chociaż może być spotykany również na glebach o odczynie zasadowym. Dzieje się tak dlatego, że w wyniku długoletniej ewolucji (pierwsi przedstawiciele tego rodzaju pojawili się już w karbonie), wykształcił specjalny mechanizm polegający na tym, że w obrębie ryzosfery tworzy bufor, swoiste środowisko, które wykazuje odczyn kwaśny, zabezpieczając się w ten sposób przed niekorzystnym oddziaływaniem środowiska glebowego.

Skrzyp polny może sprawiać dużo kłopotów plantatorom, którzy uprawiają rośliny w szerokich rzędach, np. ziemniaki (zwłaszcza nawadniane), oraz kukurydzę w siewie bezpośrednim (szczególnie w długoletniej monokulturze). Ponadto bardzo często pojawia się na polach o słabej agrokulturze oraz na plantacjach, na których czasowo występują tzw. wymokliska czy zastoiska wodne. Jego bezpośrednia szkodliwość polega na intensywnym pobieraniu z gleby makroelementów (głównie potasu) oraz na konkurencyjnym oddziaływaniu na roślinę uprawną. Potrafi tworzyć placowe „enklawy” o powierzchni od kilku do nawet kilkudziesięciu metrów kwadratowych (fot. 4). Ekonomiczny próg szkodliwości dla tego gatunku nie został do tej pory określony, jednak z obserwacji samych plantatorów wynika, że już 5-8 szt./m² może spowodować utrudnienia w mechanicznym zbiorze ziemniaków czy kukurydzy.

Kiedy i jakimi metodami można zwalczać skrzyp polny?

Najskuteczniejszą metodą jest stosowanie urozmaiconych zmianowań, gdyż poprawnie ułożony płodozmian, który umożliwia kolejno następującym po sobie roślinom uprawnym prawidłowy wzrost i rozwój, w bardzo dużym stopniu ogranicza występowanie tego gatunku. Ponadto stosowanie tradycyjnej uprawy roli z wykorzystaniem klasycznego pługa odkładnicowego czy obrotowego oraz uprawa roślin o zróżnicowanych okresach zbioru z zastosowaniem różnych międzyplonów (ścierniskowych czy ozimych), w długofalowej perspektywie czasowej, również przyczynia się do wyeliminowania tego gatunku z pola. Ponadto coroczne wapnowanie oraz melioracja pól o wysokim poziomie wód gruntowych lub czasowo zalewanych również powoduje ograniczenie tego gatunku. Regularnie i prawidłowo przeprowadzone wapnowanie oraz melioracja zmieniają warunki chemiczne oraz wilgotnościowo-termiczne gleby, przez co rośliny skrzypu polnego nie są w stanie w kolejnych latach prawidłowo się rozwijać.

A co zrobić na polach o wysokiej kulturze agrarnej, na których pojawił się skrzyp polny? Również i w tym przypadku plantatorzy mają pewne pole manewru, a mianowicie mogą zastosować selektywne herbicydy, które w pewnym stopniu mogą ograniczyć skrzyp polny, jednak należy sobie zdawać sprawę, że nie spowoduje to całkowitego wyeliminowania tego gatunku z łanu rośliny uprawnej, gdyż takson ten posiada wąskie i cienkie pędy nadziemne wysycone dużą ilością krzemionki (10%), która utrudnia przenikanie substancji aktywnych herbicydów w głąb rośliny.

Przykładowe s.a. herbicydów, które są stosowane w praktyce rolniczej do ograniczania roślin skrzypu polnego:

• w zbożach – florasulam + chlopyralid, florasulam + aminopyralid + 2,4 D, MCPA, fluroksypyr + florasulam;
• w kukurydzy – bromoksynil + rimsulfuron, fluroksypyr, florasulam + 2,4 D;
• na użytkach zielonych – mekoprop-P + MCPA + dikamba, trichlopyr + fluroksypyr + chlopyralid, florasulam + trichlopyr, fluroksypyr + 2,4 D + dikamba, chlorosulfuron + fluroksypyr;
• na ściernisku i odłogach – glifosat + MCPA.

Czy wiesz, że polska nazwa zwyczajowa skrzypu polnego, prawdopodobnie pochodzi od jego skrzypienia i chrzęszczenia podczas zgniatania i rozcierania rośliny w rękach. Rośliny skrzypu polnego są doskonałym fitowskaźnikiem gleb wilgotnych (szczególnie o wysokim poziomie wód gruntowych) lub czasowo podtapianych, zwłaszcza ubogich w węglan wapnia.

W średniowieczu gatunek ten używany był do polerowania, czyszczenia i mycia garnków oraz zbroi. Suszone ziele (pędy płone) skrzypu polnego (Herba equiseti) w swoim składzie zawierają duże ilości krzemionki (6-10%), makroelementów, tj. potas (3,42%) czy fosfor (0,115%), mikroelementów, tj. żelazo, mangan i glin oraz alkaloidy (nikotynę), saponiny (ekwizetoninę), flawonoidy (ekwizetrynę, izokwertycynę), fenolokwasy, fitosterole oraz kwasy organiczne. Właściwości lecznicze ziela skrzypu polnego, zwane cauda equi, znane były już w starożytności i średniowieczu. O działaniu przeciwkrwotocznym wspominał już Pedanius Dioskurides (40-90 r. n.e.) oraz Gaius Plinius Secundus zwany Starszym (23-79 r. n.e.). Średniowieczny perski lekarz i botanik, Abu Ali Husain ebn Abdallah Ebn-e Sina, znany w Europie jako Avicenna (980-1037 r. n.e.), zalecał sok ze świeżych roślin jako środek ułatwiający gojenie ran, a nalewkę na winie przy puchlinie wodnej. W medycynie ludowej ziele skrzypu polnego wykorzystywane było przede wszystkim do remineralizacji organizmu, dostarczając niezbędnych makro- i mikroelementów, ponadto stosowano je jako środek moczopędny i przeciwzapalny. Krzemionka zawarta w zielu zapobiega tworzeniu się kamieni w układzie moczowym oraz opóźnia proces miażdżycowy. Odwar z ziela skrzypu wykorzystywany był również przy chorobach skóry, tj. łuszczyca, wypadanie włosów czy choroby paznokci. Ponadto odwar, wywar czy napar przyspieszał gojenie ran, zwiększał krzepliwość krwi, a stosowany podczas niedoboru krzemu, ułatwiał przyswajanie wapnia.

Młode pędy wegetatywne skrzypu polnego oraz kłącza i bulwki pędowe (bogate w skrobię) były spożywane przez niektóre ludy pierwotne Ameryki Północne. Również i dzisiaj w Japonii za przysmak uważa się strobile („szyszki”) skrzypu, nazywane tsukushi, stanowiące ważny składnik potraw: aemono, ohitashi, sunomono.

Skrzyp polny, stanowiący 10-15% ogólnej masy siana, może powodować zatrucia zwierząt gospodarskich. Szczególnie wrażliwe na wysuszone ziele skrzypu polnego są zwierzęta monogastryczne: konie i trzoda chlewna. Objawami zatrucia u koni są gryzienie i kopanie oraz ogólnie niespokojne zachowanie wynikające z porażenia ośrodkowego układu nerwowego i zmian patologicznych w narządach wewnętrznych (żołądku, wątrobie i nerkach). Ponadto duży udział skrzypu w sianie obniża również mleczność krów, a samo mleko jest bardzo wodniste i przybiera siny kolor.

¹Byliny – są to rośliny zielne, których okres życiowy przebiega dłużej niż dwa lata i w czasie którego wielokrotnie owocują. W strefach klimatycznych, gdzie występują czasowo niekorzystne warunki wegetacyjne (np. okres zimy czy suszy), byliny wykształciły różne sposoby na przetrwanie. Jednym z takich sposobów jest położenie pąków względem podłoża, które to klasyfikuje byliny na kryptofity, hemikryptofity i chamefity.

²Geofity – są to rośliny ziemnopączkowe, posiadające pączki odnawiające, które spędzają niekorzystny dla wegetacji okres roku w organach podziemnych, tj. korzenie, bulwy, kłącza lub cebule.

³Strobil (kłos zarodnionośny, sporofilostan) – jest to gęste skupienie drobnych liści zarodniowych na szczycie pędu, mające postać szyszkowatego kłosa, w którym znajdują się zarodnie wytwarzające zarodniki, które najczęściej rozsiewane są za pomocą wiatru. Strobil występuje tylko u skrzypów i widłaków, chociaż czasami może być spotykany u niektórych paproci i sagowców.

⁴Haptery – są to taśmowate wyrostki ściany komórkowej zarodnika występujące najczęściej u skrzypów i glonów, sprzyjające rozsiewaniu zarodników. Taśmy (sprężyce) mają zdolność do higroskopijnych ruchów. Ma to duże znaczenie podczas procesu zapłodnienia, ponieważ gametofity (przedrośla) skrzypów są dwupienne, a ruchy wykonywane przez sprężyce pozwalają na pokonanie między nimi tych niewielkich odległości. Dzięki temu procesowi możliwe jest zapłodnienie oraz grupowe rozsiewanie zarodników zachodzące w wyniku zjawiska anemochorii.