Dziedziczenie gospodarstwa rolnego

Dziedziczenie gospodarstwa rolnego
Dziedziczenie gospodarstwa rolnego nie jest zagadnieniem prostym. Sporo trudności i rozbieżności interpretacyjnych co do zastosowania właściwych przepisów napotykamy do dnia dzisiejszego, mimo że już w 2001 roku wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego sprawa ta została definitywnie rozstrzygnięta.
Z historii
Między 1 lipca 1984 roku a 1 października 1990 roku ograniczenie dziedziczenia gospodarstw rolnych obejmowało tak dziedziczenie na podstawie ustawy, jak i na podstawie testamentu, i dotyczyło gruntów rolnych o powierzchni powyżej 0,5 ha.
Zgodnie z art. 1059 k.c., w brzmieniu obowiązującym od 6 kwietnia 1982 roku do 1 października 1990 roku, spadkobiercy ustawowi dziedziczyli spadek, jeżeli:
1) odpowiadali warunkom wymaganym do nabycia własności nieruchomości rolnej w drodze przeniesienia własności,
2) byli małoletni bądź też pobierali naukę zawodu lub uczęszczali do szkół,
3) byli trwale niezdolni do pracy.
Warunki do nabycia własności nieruchomości rolnej określał art. 160 k.c., który stanowił, że własność nieruchomości rolnej lub jej części może być przeniesiona na rzecz osoby fizycznej tylko wtedy, gdy nabywca stale pracuje w jakimkolwiek gospodarstwie rolnym, bezpośrednio przy produkcji rolnej albo ma kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego.
Własność nieruchomości rolnej lub jej części mogła być przeniesiona na rzecz osoby prawnej tylko za zezwoleniem właściwego organu państwowego.
Ograniczenie to nie dotyczyło przeniesienia własności na rzecz państwa, rolniczej spółdzielni produkcyjnej, kółka rolniczego albo na rzecz innej spółdzielczej lub społecznej rolniczej jednostki organizacyjnej.
Za kwalifikacje do dziedziczenia gospodarstwa rolnego uważane było ukończenie szkoły rolniczej, przysposobienia rolniczego lub uzyskania tytułu kwalifikacyjnego w zawodach rolniczych.
Za niezdolnych do pracy przytoczone rozporządzenie uważało osoby, które osiągnęły wiek: kobiety 60 lat, a mężczyźni 65 lat, i nie wykonywały stałej pracy, która stanowiłaby dla nich główne źródło utrzymania, lub osoby zaliczone do I lub II grupy inwalidzkiej w trybie i na zasadach określonych w przepisach o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin.
Po 6 kwietnia 1982 roku dopuszczono do dziedziczenia gospodarstwa rolnego szerszą niż przed tą datą grupę spadkobierców, nie tylko osoby z pierwszej grupy spadkobierców.
Wnuki spadkobiercy dziedziczyły gospodarstwo rolne w przypadkach określonych w art. 931 § 2 k.c. (w miejsce zmarłego przed spadkodawcą rodzica) oraz gdy ojciec lub matka nie mogli dziedziczyć gospodarstwa rolnego z powodu braku kwalifikacji – jeżeli stale pracowały przy produkcji rolnej lub posiadały kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa rolnego (art. 1060 k.c. w ówczesnym brzmieniu).
Rodzeństwo spadkodawcy dziedziczyło gospodarstwo rolne, gdy spełniało warunki z art. 1059 pkt 1 k.c. (tj. stale pracowało przy produkcji rolnej lub posiadało kwalifikacje do prowadzenia gospodarstwa).
Zstępni rodzeństwa dziedziczyli gospodarstwo rolne także wtedy, gdy ich rodzice nie żyli, ale nie spełniali warunków do dziedziczenia tego gospodarstwa.
Zgodnie z art. 1063 k.c. w brzmieniu obowiązującym po 6 kwietnia 1982 roku, jeżeli ani małżonek spadkodawcy, ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy nie odpowiadał warunkom przewidzianym dla dziedziczenia gospodarstwa rolnego albo jeżeli uprawnionymi do dziedziczenia były wyłącznie osoby, które w chwili otwarcia spadku były trwale niezdolne do pracy, gospodarstwo dziedziczyli spadkobiercy na zasadach ogólnych.

Ważne
14 lutego 2001 roku wszedł w życie wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 31 stycznia 2001 roku, P. 4/99, (Dz.U. Nr 11, poz. 91), uznający za sprzeczne z Konstytucją RP przepisy ograniczające możliwość dziedziczenia gospodarstw rolnych. Z tego względu od tej chwili nie istnieje potrzeba ustalania w celu odzwierciedlenia tego w akcie poświadczenia dziedziczenia, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne podlegające dziedziczeniu na podstawie przepisów ustawy. Ze względu na obowiązek wynikający z art. 36 ust. 1 u.k.w.h., notariusz powinien natomiast ustalić, czy w skład spadku wchodzą nieruchomości, w tym takie, które stanowią składnik gospodarstwa rolnego spadkodawcy.

Dziedziczenie – ramy ogólne
Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób – spadkobierców zmarłego. W prawie polskim jedyną czynnością pozwalającą osobie fizycznej rozrządzić całością lub częścią majątku na wypadek śmierci jest testament. Prawo polskie wyłącza możliwość zawarcia umowy dziedziczenia (art. 1047 kc).
Wi spadkodawcy or pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dziecaz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Na uwagę zasługuje fakt, że całość spadku może oznaczać nie tylko dziedziczenie przedsiębiorstwa energetycznego, lecz również mieszkania, rzeczy osobistych bądź pieniędzy. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych. W braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice.
Udział spadkowy każdego z rodziców, w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku. Jeżeli ojcostwo rodzica nie zostało ustalone, udział spadkowy matki spadkodawcy, dziedziczącej w zbiegu z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku.
W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych. Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych.
Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy. Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku.
Dziedziczenie gospodarstwa rolnego
W obecnym stanie prawnym istotne znaczenie dla problematyki dziedziczenia gospodarstw rolnych ma wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 31 stycznia 2001 roku, P 4/99.
W wyroku tym rozstrzygnięto o zgodności z Konstytucją RP przepisów kodeksu cywilnego przewidujących szczególne wymagania, od których spełnienia była uzależniona możliwość dziedziczenia gospodarstw rolnych:
a) art. 1059, 1060, 1062, 1064 i 1087 k oraz przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z 12 grudnia 1990 roku w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 89, poz. 519) uznano za zgodne z art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP w zakresie, w jakim odnoszą się do spadków otwartych przed dniem ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw,
b) art. 1059, 1060, 1062, 1064 i 1087 k.c. oraz przepisy rozporządzenia Rady Ministrów z 12 grudnia 1990 roku w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 89, poz. 519) uznano za niezgodne z art. 64 ust. 1 i 2 w zw. z art. 21 ust. 1 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP w zakresie, w jakim odnoszą się do spadków otwartych od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw.
Zgodnie z zasadą, że do spraw spadkowych stosuje się prawo obowiązujące w chwili śmierci spadkodawcy od dnia ogłoszenia omawianego wyroku w Dzienniku Ustaw, tj. od 14 lutego 2001 roku, można mówić o istnieniu dwóch odrębnych porządków dziedziczenia spadków, w których skład wchodzi gospodarstwo rolne.
W stosunku do dziedziczenia spadków otwartych do 13 lutego 2001 roku należy stosować ogólne zasady dziedziczenia (art. 931-1057) ze zmianami wynikającymi z art. 1058-1087. Rozpatrywany stan prawny został w decydującej mierze ukształtowany przez ustawę z 28 lipca 1990 roku o zmianie ustawy – kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321 ze zm.), która weszła w życie 1 października 1990 roku.
W stosunku do dziedziczenia spadków otwartych od 14 lutego 2001 roku, należy stosować ogólne zasady dziedziczenia (art. 922-1057), z uwzględnieniem tych przepisów tytułu X księgi czwartej, które Trybunał Konstytucyjny uznał za zgodne z Konstytucją RP lub co do których nie orzekał, a więc art. 1058, 1063, 1067, 1070, 10701, 1079, 1081, 1082 i 1086.
Zgodnie z art. 1058 do dziedziczenia z ustawy gospodarstw rolnych obejmujących grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 ha stosuje się przepisy ogólne, jednak ze zmianami wynikającymi z art. 1059-1087.
Z art. 1058 wynika, że przepisy tytułu X księgi czwartej kodeksu cywilnego nie znajdują zastosowania do dziedziczenia testamentowego, a także do dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych obejmujących grunty rolne o powierzchni nieprzekraczającej 1 ha.
W tych wypadkach dziedziczenie następuje na zasadach ogólnych.
Zgodnie z art. 55 (3) kodeksu cywilnego za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą, oraz prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.
Pojęcie „grunt rolny” jest tożsame z pojęciem „nieruchomość rolna”. Kodeks cywilny mówiąc o nieruchomości rolnej, odnosi się do art. 48 kodeksu cywilnego, według którego budynki są częścią składową nieruchomości. Z tego wynika, że do obszaru nieruchomości rolnej zalicza się także grunty pod budynkami mieszkalnymi i gospodarczymi oraz grunty niezbędne do korzystania z tych budynków.
Zgodnie z art. 46 (1) kodeksu cywilnego nieruchomościami rolnymi (gruntami rolnymi) są nieruchomości, które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej. W celu określenia, czy dana nieruchomość jest gruntem rolnym, decydujące znaczenie ma jej rzeczywiste przeznaczenie, a nie sposób aktualnego wykorzystania.
Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne
Szczególne zasady dziedziczenia przewidziane w art. 1058-1087 stosuje się niezależnie od obywatelstwa spadkobierców. Zgodnie z tym przepisem spadkobiercom lub zapisobiercom (zapisu zwykłego) będącym obywatelami państwa obcego, których prawa do gospodarstwa rolnego zostały wyłączone lub ograniczone na podstawie przepisu szczególnego, należy się od spadkobierców, na których rzecz to wyłączenie lub ograniczenie nastąpiło, równowartość pieniężna spadku lub zapisu (zwykłego) w takim zakresie, w jakim spadek – po odliczeniu długów – lub zapis (zwykły) przypadałby spadkobiercom lub zapisobiercom (zapisu zwykłego) będącym obywatelami państwa obcego, gdyby ich prawo do dziedziczenia lub otrzymania zapisu (zwykłego) nie zostało wyłączone lub ograniczone.
Podstawa prawna:
Kodeks cywilny ( Dz. U. z 2014 poz. 121 ze zm.)

Przemysław Gogojewicz

Advertisement AdvertisementAdvertisement
0 replies

Leave a Reply

Want to join the discussion?
Feel free to contribute!

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany.