Jakość materiału siewnego

Jaśkiewicz Bogusława

IUNG – PIB Puławy

Dobrze przygotowany materiał siewny jest jednak punktem wyjścia do uzyskania wysokich plonów, o dobrych parametrach jakościowych. Zastosowanie nawet najlepszej technologii uprawy, z wykorzystaniem najlepszego sprzętu, najlepszych nawozów i środków ochrony roślin nie przyniesie wymiernych efektów produkcyjnych, jeżeli wykorzystany do siewu materiał siewny będzie złej jakości.   Duża część plantacji zbóż jest obsiewana materiałem siewnym wyprodukowanym we własnym gospodarstwie. Zwłaszcza w przypadku gatunków takich jak żyto czy owies, które ze względu na niskie ceny zbytu na rynku, można określić jako mniej cenne. W przypadku tych gatunków stosowanie własnego materiału siewnego jest w praktyce niemal regułą. Niestety ziarno siewne wyprodukowane we własnym gospodarstwie jest bardzo często nie najlepszej jakości,  zwłaszcza w przypadku, gdy producent stosuje uproszczone zmianowania, uproszczenia w uprawie a na dodatek jeszcze oszczędza na ochronie czy nawożeniu. Świadomi tego, że własne ziarno siewne nie jest najlepszej jakości producenci zwiększają normy wysiewu. Jest to jednak tylko w pewnym zakresie „lekarstwo” na kiepską jakość materiału siewnego. Najwyraźniejszym przejawem, że zwiększenie normy nie wystarcza, są np. zasiewy danego gatunku zboża obfitujące w kępki innego gatunku, co w przypadku produkcji ziarna na sprzedaż może być czynnikiem dyskwalifikującym.

Do siewu należy używać zaprawionego materiału kwalifikowanego, gwarantuje on czystość odmianową i odpowiednią jego jakość. Zaprawy nasienne chronią ziarno przed chorobami grzybowymi w początkowym okresie wegetacji i stanowią niezbędny element integrowanej technologii produkcji. Siewki zbóż po zastosowaniu zapraw charakteryzują się dłuższym systemem korzeniowym, większą masą, bardziej intensywnym zielonym zabarwieniem. Zaprawa zmniejsza bądź opóźnia infekcję roślin, które przystosowują się do lepszego pobierania wody i składników z gleby.

Początkowy rozwój zbóż ma decydujący wpływ na wysokość plonu. Chroniąc siewki przed chorobami grzybowymi zapewniamy optymalne warunki wzrostu i  zapobiegamy redukcji organów tworzących plon.

Materiał siewny pochodzący z zakupu w zależności od stopnia kwalifikacji można wysiewać przez 3 – 5 lat, bez obawy o spadek plonu, jeżeli jego reprodukcja była staranna.

W Polsce występuje regionalne zróżnicowanie w sprzedaży i stosowaniu kwalifikowanego materiału siewnego. W sezonie  2010/2011 wysiano od 3,7 do 25,4 % kwalifikowanego materiału siewnego. Stosunkowo najwięcej kwalifikowanego materiału siewnego zbóż sprzedaje się w województwach:  śląskim, kujawsko-pomorskim i opolskim. Oszczędzanie na kwalifikowanym materiale siewnym jest zachowaniem typowym głównie dla gospodarstw mniejszych, słabszych ekonomicznie. Gospodarstwa większe, towarowe kupując większe partie kwalifikowanego materiału siewnego częściej korzystają z systemów dopłat. Od 2007 roku Agencja Rynku Rolnego udziela dopłat z tytułu zużytego do siewu lub sadzenia materiału siewnego kategorii elitarnej lub kwalifikowany. W okresie obowiązywania rozporządzenia wprowadzającego dopłaty do zużytego materiału siewnego, powierzchnia plantacji nasiennych wzrosła o prawie 60%.  Jednak udział kwalifikowanych nasion jest wciąż niski. Największe przyrosty powierzchni plantacji nasiennych stwierdzono dla jęczmienia ozimego, pszenicy i pszenżyta ozimego, a najmniejsze dla żyta i owsa. Główną korzyścią wynikającą  z wymiany materiału siewnego na kwalifikowany jest wykorzystanie postępu biologicznego i wartości gospodarczej nowych odmian. Dotyczy to nie tylko uzyskiwania wysokich plonów ale pozyskiwania nowych odmian o korzystniejszych cechach takich jak np. odporność na wyleganie, czy choroby, co wiąże się ze znacznymi oszczędnościami wynikającymi z ograniczeniem stosowania środków ochrony roślin.

Duża liczba rejestrowanych corocznie odmian sprawia, że wybór najlepszej z nich nie jest łatwy. Znakomitą podstawę do dokonania właściwego wyboru daje system doświadczeń porejestracyjnych (Porejestrowe Doświadczalnictwo Odmianowe – PDO) realizowany pod nadzorem Centralnego Ośrodka Badania Odmian Roślin Uprawnych – COBORU. W ramach tego systemu w każdym województwie prowadzone są doświadczenia polowe, w których uwzględniane są noworejestrowane odmiany oraz odmiany wzorcowe wyznaczone przez COBORU. Wszystkie doświadczenia realizowane w ramach PDO podlegają obligatoryjnej merytorycznej kontroli przez inspektorów oceny odmian oraz przez specjalistów Centralnego Ośrodka. Doświadczenia mają prawo wizytować również hodowcy, kontrahenci, członkowie Krajowego Zespołu Koordynacyjnego PDO, Zespołów Wojewódzkich PDO, a także inni użytkownicy odmian. Skutkiem realizacji PDO są Listy Zalecanych Odmian (LZO), czyli odmian, które w danym województwie wyróżniają się plonem ziarna lub jego jakością.

Coroczny wysiew kwalifikowanych nasion jest najtańszym źródłem wzrostu plonów nawet o 20%. Efekt stosowania kwalifikowanego materiału siewnego ze względu na postęp hodowlany jest wyższy w przypadku pszenicy, pszenżyta i jęczmienia niż żyta i owsa. W Polsce niestety jest niski popyt na kwalifikowany materiał siewny. Rolnicy tłumaczą trudną sytuacją na rynku i nie stać ich na kupno drogich nasion. Obecnie w warunkach gospodarki rynkowej koszt kwalifikowanych nasion siewnych jest 2-3 krotnie wyższy niż ziarna towarowego. Nie można zaoszczędzać na nasionach, bo są one absolutnie niezbędnym środkiem produkcji roślinnej. Rolnicy gospodarujący na mniejszych areałach zużywają do siewu własne ziarno. Własny materiał siewny najczęściej jest zanieczyszczony, porażony przez choroby oraz nierzadko posiada słabą zdolność kiełkowania. Posługiwanie się materiałem własnym pochodzącym z kolejnych rozmnożeń prowadzi do spadku plonu na skutek tzw. „wyradzania się ziarna” w zakresie od 5 do 10%, ale może także przekroczyć 20%. Zatem przy plonach sięgających 5-6 t/ha spadki plonu mogą sięgać 1 tony. Wymianę materiału siewnego zaleca się co 3-4 lata.

Użyte do siewu nasiona powinny charakteryzować się czystością powyżej 98%, wysoką masą 1000 ziarn, wilgotnością niższą niż 15%, dobrą zdrowotnością i wysoką zdolnością kiełkowania.

Materiał siewny o wysokiej sile kiełkowania  i wigorze ma decydujące znaczenie w rozwoju młodych roślin zbożowych, gdyż w czasie wschodów odżywiają się one wyłącznie substancjami zapasowymi zawartymi w ziarnie. Dlatego nie bez znaczenia ma wielkość ziarna i jego wypełnienie. Dobrze wykształcone ziarna gwarantują lepszy rozwój systemu korzeniowego (tab. 1). W materiale siewnym, który nie jest oczyszczony i frakcjonowany znacznie może wzrosnąć udział nasion drobnych i źle wypełnionych. Siew takich nasion może przyczynić się do obniżenia plonu u zbóż nawet do 10%.

W skali kraju duże znaczenie mają stwierdzone w praktyce uszkodzenia mechaniczne zbóż, które następują podczas zbioru, suszenia, czyszczenia i transportu nasion. Wrażliwość ziarniaków na mechaniczne uszkodzenia jest cechą odmianową, zależy także od wilgotności i temperatury powietrza oraz nasion.  Materiał z ubytkami okrywy, pęknięciami podłużnymi lub uszkodzonymi zarodkami ma zdecydowanie mniejszą wartość siewną. Powstające makro i mikro uszkodzenia nasion stanowią siedlisko rozwijających się chorób grzybowych i bakteryjnych w trakcie przechowywania i po wysiewie do gleby.

O wartości siewnej partii nasion stanowi ilość i skład botaniczny chwastów oraz nasion uprawnych gatunków obcych. Szkodliwość występowania roślin obcych na plantacjach nasiennych wyraża się stopniem pokrewieństwa i podobieństwa ich cyklu rozwojowego. Chwasty na skutek długotrwałej selekcji naturalnej dostosowały swój cykl rozwojowy do panujących warunków agrotechnicznych a w związku z większą odpornością na niekorzystne warunki środowiska są bardziej ekspansywne do roślin uprawnych. Spośród nasion chwastów do zanieczyszczeń bardziej szkodliwych nasion chwastów należą nasiona blekotu pospolitego, cebulki czosnków dzikich, pszenica różowego, owsa głuchego, nasion kąkolu polnego i życicy rocznej.

Zdolność kiełkowania może być uzależniona od czynników genetycznych, warunków środowiskowych oddziałujących na rośliny w czasie zawiązywania, dojrzewania i zbioru materiału siewnego oraz warunków przechowywania.

Wysiew nasion o słabszej zdolności kiełkowania prowadzi do powstania wielu wolnych przestrzeni i do nierównomiernego rozmieszczenia ziarna na określonej powierzchni. Wiążę się to z nierównymi wschodami, natomiast wzeszłe rośliny już w początkowym okresie różnią się znacznie zaawansowaniem  we wzroście i rozwoju, co jest jedną z podstawowych przyczyn silniejszej konkurencji między roślinami i pogarszania się cech struktury plonu i architektury łanu. W tych warunkach trudno jest uzyskać optymalną obsadę roślin. Należy pamiętać, że polowa zdolność wschodów zmniejsza się z reguły jeszcze silniej niż zdolność kiełkowania.

Badania przeprowadzone w IUNG-PIB w Puławach wskazują, że w warunkach dojrzewania zbliżonych do średnich wieloletnich – ziarno żyta zachowuje energię przez jeden rok, pszenica i owies prze 2 , jęczmień – 3 lata. Przy optymalnych warunkach pogodowych w okresie dojrzewania, prawidłowo przechowywane ziarno żyta zachowuje wysoką wartość siewną przez 2-3 lata, pszenica, owies – 4 lata, jęczmień przez 5 lat. W latach o niekorzystnych warunkach pogodowych ziarno żyta i owsa może wykazywać obniżoną wartość energii i zdolność kiełkowania w roku zbioru, natomiast ziarno pszenicy i jęczmienia może być ewentualnie użyte do siewu po przejściu okresu spoczynku i po rocznym przechowywaniu.

Zanim podejmie się decyzję o wykorzystaniu nasion z ubiegłorocznych zbiorów należy przeprowadzić ocenę zdolności kiełkowania w Stacjach Oceny Odmian bądź też w warunkach domowych. Wybrać losowo 200 ziarniaków, rozmieścić  na wilgotnym podłożu (gaza, bibuła) i pozostawić do skiełkowania, jednocześnie należy  kontrolować wilgotność podłoża. Po upływie 10 dni od daty siewu policzyć skiełkowane nasiona i ustalić procentową zdolność kiełkowania.

Zakup kwalifikowanych nasion jest gwarancją uzyskania plonu jednorodnego pod względem cech jakościowych, ponieważ niejednokrotnie bardziej liczy się nie tylko wielkość plonu (rys. 1), ale  jednolitość i czystość odmianowa.

Rys.1,(wg. Oleksiak)

Stosując własny materiał siewny należy przed przystąpieniem do siewu zwrócić uwagę na zdolność kiełkowania, oraz dorodność materiału siewnego określoną przez wielkość ziarniaków. Jak wykazały badania prowadzone w Zakładzie Uprawy Roślin Zbożowych IUNG-PIB, jedynie dorodne ziarno gwarantuje wyrównane, równomierne, pełne wschody, a przez to wpływa na wielkość plonu ziarna (tab. 1, 2). Wysiew nasion drobnych zawsze łączy się z obniżką plonowania z uwagi na mniejszy wigor siewek

Tabela 1

Wpływ wielkości nasion na wigor zielonej masy siewek pszenżyta ozimego (wg. Sułek)

Tabela 2

Plon ziarna i cechy struktury plonu pszenżyta ozimego Lamberto w zależności od wielkości nasion (wg. Sułek)

Na zakończenie należy jeszcze raz podkreślić, że zakup materiału kwalifikowanego to inwestycja, która się producentowi opłaca.  Z jednej strony uzyskuje on przez to szansę na wyższy plon a z drugiej na zmniejszenie nakładów na realizację technologii produkcji, na przykład w zakresie ochrony przed chorobami. Jeśli do tego dodać możliwość otrzymania dopłaty do zakupu materiału siewnego, to zasadność możliwie częstej wymiany materiału siewnego w gospodarstwie nie powinna budzić żadnych wątpliwości.