PASTWISKA DLA RÓŻNYCH GATUNKÓW ZWIERZĄT

PASTWISKA DLA RÓŻNYCH GATUNKÓW ZWIERZĄT
Tereny wypasane przez różne grupy zwierząt stanowią ponad 25% powierzchni użytków rolnych na Ziemi. Dodatkowo przeznacza się na ten cel około 10-15% upraw polowych. W Polsce pastwiska zajmują powierzchnię 685 tys. ha, co stanowi 4,7% użytków rolnych [GUS 2013]. Zalety pastwiskowego żywienia zwierząt są od dawna dobrze znane i na ogół doceniane przez rolników. Zielonka pastwiskowa jest paszą tanią, łatwą do wyprodukowania i odznacza się wysoką wartością pokarmową. Dodatkowo zwierzęta na pastwisku mają dużo ruchu, mogą pobierać paszę w dowolnych ilościach oraz korzystają ze słońca i świeżego powietrza, co korzystnie wpływa na ich zdrowie.
Dobre pastwisko to przede wszystkim dobrze skomponowana pod względem gatunkowym i odmianowym ruń. Powinny w niej dominować gatunki o wysokiej wartości żywieniowej, chętnie zjadane przez zwierzęta (smakowite), odporne na udeptywanie i częste zgryzanie, dobrze wykorzystujące składniki pokarmowe z gleby i szybko odrastające po spanieniu.
Dobre pastwisko charakteryzuje się gęstą, zwartą i wytrzymałą na przerywanie darnią. Pasące się zwierzęta wpływają na pastwisko poprzez przygryzanie i wyrywanie roślin, udeptywanie darni i pozostawianie odchodów. Przygryzanie powoduje zróżnicowanie tempa wzrostu i rozwoju runi po każdej defoliacji, dlatego wysokość spasanej runi i stopień jej wykorzystania powinny być na bieżąco regulowane obsadą zwierząt, poziomem nawożenia i konserwacją nadmiaru paszy. Z kolei udeptywanie darni powoduje uszkadzanie roślin, a tym samym wpływa na ich trwałość i produkcyjność. Różna jest jednak reakcja poszczególnych gatunków roślin na te czynniki, przykładowo, życica trwała, wiechlina łąkowa i koniczyna biała są bardziej odporne niż kostrzewa łąkowa czy tymotka łąkowa. Około 80% podstawowych składników pokarmowych zjadanych przez pasące się zwierzęta wraca wydalone z odchodami. Ich działanie na ruń ma charakter miejscowy i jest nierównomierne. Różna jest także tolerancja roślin pastwiskowych na odchody, co uwidacznia się, między innymi, w stopniu ich odrastania po zanieczyszczeniu odchodami. Poza tym miejsca te na pastwisku są na ogół omijane przez pasące się zwierzęta, co powoduje różnice we wzroście roślin i powstawanie niedojadów. Na dobrym pastwisku ilość niedojadów nie powinna przekraczać 15% plonu ogólnego.
Pastwiska nienawożone ulegają degradacji. Możliwe jest stosowanie nawozów naturalnych (kompostowany obornik, gnojowica, gnojówka) lub mineralnych. Nawożenia naturalnego nie można stosować w sezonie pastwiskowym na spasane kwatery bądź części pastwiska. Najlepsze efekty produkcyjne dają nawozy mineralne, które stosuje się w odpowiednich dawkach w zależności od jakości gleb i składu runi. Należy pamiętać, że intensywne nawożenie azotem zubaża skład botaniczny runi, eliminuje rośliny bobowate i zioła oraz prowadzi do monokultur roślin azotolubnych np. kupkówki. Poza tym rośliny mogą kumulować nadmierne ilości azotanów i azotynów, które mają niekorzystny wpływ na organizm zwierzęcia.

Pastwiska dla bydła
Żywienie krów mlecznych w systemie pastwiskowym stosowane jest na ogół w gospodarstwach o średniej wydajności. Żywienie dobrą zielonką umożliwia pokrycie potrzeb bytowych zwierzęcia oraz zapewnia dzienną produkcję mleka na poziomie około 20 l. Wybór metody wypasu jest sprawą indywidualną. Ważne jest zapewnienie wystarczającej ilości i jakości paszy przez cały sezon pastwiskowy, natomiast mniejsze znaczenie ma metoda. Wypas ciągły zapewnia bardziej równomierne zaopatrzenie zwierząt w zielonkę, ale stwarza zwierzętom warunki do selektywnego pobierania paszy. Natomiast przy wypasie rotacyjnym łatwiej jest przeprowadzić zabiegi pielęgnacyjne i nawożenie oraz kontrolować stado, ale jest on kosztowniejszy, ze względu na konieczność dodatkowych ogrodzeń, dróg dopędowych i wyższy nakład robocizny. Ze względów, przede wszystkim organizacyjnych, pastwiska powinny być zakładane w jak najbliższej odległości od obór. Na 1 ha dobrego pastwiska, w sezonie trwającym 160-170 dni można wyżywić 3-5 krów (DJP). Dla większości przeżuwaczy, w tym bydła, w runi pastwiska powinny dominować trawy (60-80%), udział roślin bobowatych powinien mieścić się z granicach 10-30%, zaś resztę (10-15%) powinny stanowić zioła o charakterze smakowo-dietetycznym. Najwartościowszymi gatunkami traw zalecanymi do stosowania w mieszankach pastwiskowych dla bydła są: życica trwała, wiechlina łąkowa, kupkówka pospolita, kostrzewa łąkowa i tymotka łąkowa. Często stosuje się także dodatek, mietlicy olbrzymiej i rozłogowej formy kostrzewy czerwonej. Z roślin bobowatych drobnonasiennych najważniejszym gatunkiem jest koniczyna biała. Zwierzęta na pastwisku muszą mieć stały dostęp do świeżej wody; jedna krowa w ciągu dnia potrzebuje około 60 litrów wody.

Pastwiska dla owiec
Owce są typowymi zwierzętami pastwiskowymi, dlatego od wczesnej wiosny do późnej jesieni powinny być żywione wyłącznie na pastwisku. W nowoczesnych systemach wypasu owiec, zwłaszcza jagniąt ras mięsnych, stosuje się coraz powszechniej wypas ciągły, w którym zwierzęta na jednej spasanej powierzchni przebywają przez cały sezon. Obsada może wynosić nawet 40 sztuk jagniąt na 1 ha, przy czym pasące się zwierzęta powinny mieć stały dostęp do wody i lizawek. Na trwałe pastwiska dla owiec nadają się prawie wszystkie tereny zadarnione, zmeliorowane albo odpowiednio suche. Nie nadają się pastwiska wilgotne ze względu na dziurawienie darni i łatwość zapadania zwierząt na choroby. Wypas owiec jest szczególnie charakterystyczny dla terenów górzystych, na których występują duże powierzchnie trwałych użytków zielonych. Owce przygryzają ruń bardzo nisko i selektywnie, dlatego należy pamiętać, że okres odrostu roślin jest dłuższy. Chętnie zjadają i dobrze wykorzystują: kostrzewę łąkową, kupkówkę pospolitą, tymotkę łąkową, życicę trwałą, mietlicę pospolitą i wiechlinę łąkową (poza pierwszym odrostem). Na pastwiskach górskich można też spotkać mniej smakowite gatunki, które owce wykorzystują tylko w braku lepszych traw, takie jak: grzebienica pospolita (pomijana w pierwszym odroście) i kostrzewa czerwona, a także takie, które mogą być zjadane przez owce wyjątkowo i tylko we wczesnych fazach rozwojowych, jak: kostrzewa owcza, bliźniczka psia trawka i śmiałek darniowy. Z roślin bobowatych najlepsza jest koniczyna biała, która dobrze utrzymuje się w miejscach nadmiernie spasanych, bujnie rośnie w miejscach koszarzonych i nawożonych obornikiem. Wyjątkowo dużą smakowitością dla owiec odznaczają się zioła, zwłaszcza babka lancetowata, brodawnik zwyczajny, krwawnik pospolity, mniszek pospolity i przywrotniki.

Pastwiska dla koni
Najlepsze dla koni są dobrze zadarnione pastwiska położone na otwartym terenie, na suchych, przepuszczalnych i wapiennych glebach. Dobrze, jeśli posiadają ochronę przed wiatrem i słońcem, np. drzewa zabezpieczone przed ogryzaniem lub żywopłoty. Ważny jest też stały dostęp do wody i dobrze widoczne ogrodzenie. Podstawowym systemem wypasu koni jest system kwaterowy, z przeznaczeniem dużych powierzchni umożliwiających im swobodny ruch. Obciążenie kwatery nie powinno być większe niż 5-6 koni na ha, przy czym, aby pokryć zapotrzebowanie na paszę na 1 sztukę należy przeznaczyć średnio: źrebięta 02-05 ha, konie dorosłe 0,4-0,6 ha, klacze ze źrebiętami 0,5-0,7 ha. Liczba kwater musi być znacznie większa niż dla innych zwierząt, ponieważ konie przebywają w osobnych stadach w zależności od wieku, płci i stanu fizjologicznego. Oddzielną grupę pastwiskową tworzą klacze jałowe i źrebne, ogierki roczniaki, klaczki, czy klacze ze źrebiętami. Konie, jako zwierzęta trawożerne preferują trawy, które przygryzają nisko i bardzo selektywne. W poroście pastwiskowym dobrze wyjadają: kostrzewę czerwoną, kostrzewę trzcinowatą, życicę mieszańcową, wiechlinę łąkową, tymotkę łąkową, kostrzewę łąkową i stokłosę bezostną. Cenne w poroście są rośliny motylkowate, szczególnie koniczyna biała oraz zioła, takie jak: krwawnik pospolity, mniszek pospolity, pięciornik gęsi, kminek zwyczajny, babka lancetowata czy marchew zwyczajna. W większości stadnin zwraca się uwagę na usuwanie odchodów stałych z poszczególnych kwater lub przynajmniej ich rozrzucanie, w celu zapobiegania zakażeniom zwierząt robakami. Ważne jest też wykaszanie niedojadów, które stanowią 25-30% plonu.

Pastwiska dla trzody
Hodowla trzody chlewnej z wykorzystaniem pastwisk prowadzona jest przede wwzystkim w gospodarstwach ekologicznych, co ma dużą zaletę z ekonomicznego punktu widzenia. Pastwiska dla trzody powinny się znajdować w pobliżu zabudowań gospodarskich, z powodu niezdolności tych zwierząt do długich marszów. Ze względu na mało sprawną termoregulację tych zwierząt, wypas powinien być prowadzony od maja do września, w godzinach porannych i wieczornych, a na pastwiskach powinny znajdować się schronienia przed upałem. Trzodzie chlewnej wystarcza 4-6 godzinny pobyt na pastwisku dziennie. Wypasać można prosięta od 14 tygodnia życia, warchlaki, loszki i lochy. Obsada powinna wynosić do 20 loch na 1 ha pastwiska. Ruń dla trzody powinna charakteryzować się wysoką wartością pokarmową; wysoką zawartością białka, niską włókna i wysoką strawnością (młode trawy i koniczyna, międzyplony), ze względu na odmienną budowę przewodu pokarmowego niż u przeżuwaczy i słabe trawienie włókna. Ruń na pastwiskach dla trzody powinna być wyjątkowo gęsta i zwarta, aby zwierzęta nie niszczyły jej przez rycie.

Pastwiska dla kóz
Ruń pastwiskowa jest najlepszą paszą dla kóz. Jest łatwostrawna, mlekopędna i bogata w składniki pokarmowe. Powinna być podstawą żywienia koźląt, kóz mlecznych i rozpłodników. Pastwiska dla kóz mogą mieć różne ukształtowanie terenu, ale ważne jest, aby było suche. W kwaterowym chowie kóz należy tak zorganizować wypas, aby okres przebywania na kwaterze był jak najkrótszy (około 2 dni), co zapobiega marnowaniu paszy i niszczeniu runi. Wypas na pastwisku powinien trwać 150-160 dni, po 6-8 godzin dziennie. Dorosła koza z przychówkiem potrzebuje około 0,15 ha. Kozy selektywnie pobierają rośliny na pastwisku, co może prowadzić do marnotrawstwa paszy. Wskazane są zatem częste kontrole, poprzez obserwacje plonu, składu botanicznego i stopnia wykorzystania pastwiska. Kozy w pierwszej kolejności wybierają lucernę i koniczynę, a następnie trawy: życice, kupkówkę i kostrzewy. Chętnie wyjadają chwasty, takie jak: łopian, mniszek lekarski, piołun, cykoria, liście chrzanu, babka, szczaw i pokrzywa. Przysmakiem kozim jest kora drzew oraz liście, pędy i gałęzie różnych drzew liściastych i krzewów.

Pastwiska dla drobiu
Żywienie pastwiskowe gęsi jest szczególnie popularne w gospodarstwach ekologicznych. Jego wprowadzenie zaleca się już od 5 tygodnia życia, gęsi natomiast od 13 tygodnia powinno być podstawą żywienia tej grupy zwierząt. Powierzchnia pastwiska powinna być dostosowana do potrzeb pokarmowych utrzymywanego stada, ale jednocześnie należy uwzględnić skażenie środowiska. Na 1 ha pastwiska nie powinno być więcej niż 100-120 ptaków. W chowie gęsi najbardziej wskazany jest rotacyjny wypas ze stałym dostępem do świeżej wody. Dobre pastwisko powinno składać się z następujących traw: życica trwała, życica wielokwiatowa, stokłosa bezostna, kostrzewa łąkowa oraz koniczyn i ziół.
Dla kur najlepsze są pastwiska obsiewane mieszanką roślin bobowatych, takich jak: koniczyna, lucerna, łubin czy wyka, w obrębie których mogą się swobodnie poruszać wybierając najlepsze dla siebie pożywienie. Z ziół najbardziej preferują krwawnik i pokrzywę. W kwaterowym chowie drobiu wskazane jest posiadanie dużej ilości kwater, aby często (najlepiej po 2 dniach) zmieniać miejsce wypasu tych ptaków w celu uniknięcia niszczącego wydziobywania roślin i zachować wystarczający okres do odrostu runi. Na 1 kurę przeznacza się 20 m2 pastwiska. Ptaki cały czas muszą mieć dostęp do świeżej wody. Pastwisk dla drobiu nie zaleca się wypasać innymi gatunkami zwierząt trawożernych, ze względu na niebezpieczeństwo chorób bakteryjnych.
Dr Mariola Staniak