Szkodniki rzepaku. Biologia i zwalczanie.

Straty w plonie rzepaku powodowane przez szkodniki mogą wynieść od 15 do 50%, a czasami są przyczyną całkowitego zniszczenia plantacji. Niekiedy te straty mogą być jeszcze bardziej dotkliwe, gdy uszkodzenia wskutek żerowania szkodników stają się źródłem wtórnych porażeń chorobotwórczych. Duży areał uprawy, sprzyjające szkodnikom warunki pogodowe oraz ograniczenia w ochronie plantacji (brak zapraw) to obecnie główne powody zwiększonej presji ze strony szkodników rzepaku.

Powodzenie uprawy rzepaku ozimego zależy w dużej mierze od kondycji roślin, w jakiej przetrwały okres zimy. Silne i zdrowe rośliny są bardziej odporne na działania agrofagów i szybciej rekompensują potencjalne straty. Z wiosennym wznowieniem wegetacji wiąże się zagrożenie ze strony chowacza brukwiaczka i czterozębnego. Szybki wzrost wiosennych temperatur (10–12°C) niesie ryzyko wczesnego pojawu tych chrząszczy, które przezimowały w ściółce bądź w glebie. Jaja składane są w wygryzione otwory na ogonkach liściowych lub nerwach głównych (czterozębny) lub w pędy, poniżej ich wierzchołków (brukwiaczek). Szkodliwe są larwy obydwu gatunków, żerujące wewnątrz łodyg. W wyniku żerowania larw brukwiaczka można zaobserwować charakterystyczne wykrzywienie łodyg w kształcie litery S. Często te miejsca pękają po przymrozkach lub opadach, stając się bramą dla patogenów chorobotwórczych. Z kolei pęd, w którym żeruje larwa chowacza czterozębnego rośnie prosto, jednak zdecydowanie wolniej niż roślin zdrowych.

Okres rozwoju pąków rzepaku to czas aktywności słodyszka rzepakowego. Największe straty mają miejsce, gdy dorosłe chrząszcze wgryzają się do jeszcze zamkniętych pąków kwiatowych, by pożywić się pyłkiem. Uszkadzają tym samym organy generatywne, a wtedy takie pąki zasychają i odpadają. Wynikiem są przerzedzone kwiatostany, czyli w dalszej perspektywie mniejsza liczba łuszczyn. Słodyszek jest większym zagrożeniem w rzepaku jarym, który jednak w trakcie dalszej wegetacji potrafi częściowo zrekompensować straty lepszym wypełnieniem ocalałych łuszczyn.

Kwitnienie i faza zawiązywania łuszczyn to czas, kiedy może pojawiać się mszyca kapuściana, która zwykle masowo kolonizuje szczytowe partie roślin rzepaku. Jest to gatunek jednodomny, rozwijający się tylko na roślinach z rodziny kapustowatych. Zarówno dorosłe osobniki jak i szare, pokryte charakterystycznym woskowym nalotem larwy wysysają soki z tkanek, hamując rozwój i deformując organy rośliny, a miejsca nakłuć mogą być źródłem wtórnych porażeń chorobotwórczych.

Z początkiem rozwoju łuszczyn, gdy temperatura wzrośnie do około 18°C, pojawiają się szkodniki łuszczynowe. Samice chowacza podobnika składają po jednym jaju w wygryzione uprzednio otwory w łuszczynach. Żerująca samotnie w łuszczynie larwa potrafi zniszczyć do pięciu zalążków. Zaatakowane łuszczyny wcześniej zasychają, a nasiona często osypują, a przez powstałe uszkodzenia często wnikają zarodniki chorób grzybowych. Jednak dużo poważniejsza sytuacja ma miejsce, gdy w wydrążone przez podobnika otwory swoje jaja składa pryszczarek kapustnik. W jednej łuszczynie może żerować na zarodkach nawet 100 larw tej muchówki. Zaatakowane łuszczyny są w charakterystyczny sposób łukowato wygięte i przedwcześnie pękają. Samice pryszczarka kapustnika mogą składać jaja również bezpośrednio do młodych, jeszcze miękkich łuszczyn.

Jesienne szkodniki mogą powodować poważne straty w zasiewach rzepaku ozimego, dodatkowo obniżając kondycję roślin przed zimą. Chrząszcze pchełki rzepakowej i pchełek ziemnych dziurawią liście, natomiast larwy żerują wewnątrz ogonków i nerwów liści. Żerowanie larw pchełek w przypadku łagodnej zimy może trwać aż do wiosny. Typowym objawem żerowania larw chowacza galasówka są charakterystyczne narośla na korzeniach, które osłabiają wzrost roślin i zwiększają ryzyko porażenia przez choroby i przemarznięcia. Podobne ryzyko niesie obecność chowacza rzepiczaka, którego larwy żerują wewnątrz łodyg. Dla wchodów rzepaku ozimego szczególnie groźne jest drugie pokolenie gnatarza rzepakowca, którego larwy na niechronionej plantacji i w sprzyjających warunkach (ciepła i długa jesień) potrafią w ciągu kilkunastu dni zjeść większość liści. W ostatnich latach obserwuje się zwiększoną presję śmietki kapuścianej, której larwy żerują w strefie korzeniowej wschodzących roślin rzepaku. Oprócz zahamowania wzrostu, bądź „wypadnięcia” całych roślin, uszkodzone przez larwy śmietki rośliny rzepaku z dużym prawdopodobieństwem zostaną wtórnie porażone suchą zgnilizną kapustnych. Takie widoczne ubytki w zasiewie to także objaw masowego żerowania gąsienic rolnic lub innych szkodników glebowych. Gołożery liści mogą też powodować gąsienice bielinka kapustnika czy też lokalnie na południu kraju ślimaki. Wiosną pojawiają się motyle tantnisia krzyżowiaczka, a liczne, nieregularne okienka w liściach rzepaku to objawy żerowania jego gąsienic, które zeskrobały dolną skórkę i miękisz. Zwykle na jednym liściu żeruje jedna gąsienica tantnisia, ale na roślinie może ich być kilkanaście, co w latach masowego pojawu może skończyć się  całkowitym zniszczeniem plantacji. W ubiegłym roku jesienią, szczególnie w rejonach południowo-zachodnich, wyjątkowo licznie pojawiły się na rzepaku ozimym mszyce, głownie mszyca brzoskwiniowa. Oprócz strat bezpośrednich wynikających z wysysania soków gatunek ten jest wektorem wirusów, w tym wirusa żółtaczki rzepy. W sprzyjających warunkach meteorologicznych we wrześniu i październiku mszyce żerowały tak licznie, iż obserwowano zamieranie całych roślin rzepaku. Dochodziły także sygnały o braku skuteczności ich chemicznego zwalczania, co mogło oznaczać wykształcenie odporności u lokalnych populacji. Do tej pory nie notowano tak licznego pojawu mszyc w okresie jesiennej wegetacji rzepaku ozimego, co w przyszłości może oznaczać duża presję chorób wirusowych.

W integrowanej ochronie roślin kluczowe są działania zapobiegawcze, oparte przede wszystkim na właściwej uprawie gleby, płodozmianie, izolacji, doborze odpowiednich odmian czy terminu i normy wysiewu. Decyzję o zastosowaniu zwalczania chemicznego zawsze powinien poprzedzać dokładny monitoring plantacji pod kątem progu szkodliwości danego szkodnika, z uwzględnieniem takich czynników, jak obecność wrogów naturalnych i zapylających, poziomu agrotechniki, zastosowanej odmiany czy warunków pogodowych. Aby zapobiec wykształcaniu się odporności u szkodników należy stosować środki z różnych grup chemicznych.

Niechemiczne metody ograniczania liczebności szkodników rzepaku

Źródło: Metodyka integrowanej ochrony rzepaku ozimego i jarego dla producentów, IOR – PIB Poznań, 2013

Termin obserwacji szkodników rzepaku i progi ekonomicznej szkodliwości

Źródło: Metodyka integrowanej ochrony rzepaku ozimego i jarego dla producentów, IOR – PIB Poznań, 2013

Substancje czynne środków ochrony roślin zarejestrowanych do ograniczania liczebności szkodników rzepaku ozimego

Źródło: https://www.ior.poznan.pl/plik,2701,program-ochrony-rzepaku-szkodniki-pdf.pdf

Tekst i zdjęcia:

Dr inż. Przemysław Strażyński

Zakład Entomologii IOR – PIB w Poznaniu