Szkodniki rzepaku i ich zwalczanie

Szkodniki rzepaku i ich zwalczanie

Na plon rzepaku wpływa wiele czynników. Kluczowy jest siew w optymalnych terminach agrotechnicznych oraz w sprzyjających warunkach pogodowych, a zdrowe i silne rośliny łatwiej poradzą sobie z atakiem ze strony potencjalnych szkodników mogących stanowić zagrożenie na każdym etapie wegetacji. Warunki atmosferyczne w okresie minionej jesieni i zimy spowodowały, że część plantacji rzepaku ozimego, zwłaszcza wysianego wcześniej, jest nazbyt wyrośnięta. Taka sytuacja może sprzyjać rozwojowi niektórych szkodników – głównie śmietce i pchełkom. Optymalne warunki w okresie wschodów i początkowego rozwoju roślin są tym bardziej istotne, że jest to pierwszy sezon rzepaku ozimego bez zapraw insektycydowych.

Wiosną, jako pierwszy na plantacji rzepaku pojawia się chowacz brukwiaczek, którego larwy żerują wewnątrz łodyg. Aktualnie z uwagi na temperatury przewiduje się w tym sezonie jego bardzo wczesny pojaw. W trakcie wzrostu roślin można zaobserwować charakterystyczne skrzywienie pędu w kształcie litery S. Uszkodzone w ten sposób łodygi rzepaku najczęściej pękają po przymrozkach lub obfitych opadach, zwiększając ryzyko porażenia przez choroby – głównie suchą zgniliznę krzyżowych, zgniliznę twardzikową i szarą pleśń. Podobne objawy towarzyszą żerowaniu larw chowacza czterozębnego z tą różnicą, że uszkodzony pęd rośnie prosto, jednak wolniej niż rośliny nie zaatakowane przez tego chrząszcza.

Okres początku kwitnienia rzepaku to czas nalotów chrząszczy słodyszka rzepakowego. Największe straty powstają podczas wczesnych nalotów, jeszcze na zamknięte pąki kwiatowe. Chrząszcze wgryzają się do nich by dostać się do pyłku. Uszkodzone pąki usychają i odpadają, czego wynikiem są przerzedzone kwiatostany i w dalszej perspektywie nieregularnie rozłożone łuszczyny. Także larwy słodyszka odżywiają się pyłkiem, ale nie wyrządzają większych strat. Większym uszkodzeniom ulega rzepak jary, jednak w trakcie wegetacji potrafi częściowo rekompensować straty lepszym wypełnieniem pozostałych łuszczyn. Pod koniec kwitnienia i gdy tworzą się już pierwsze łuszczyny (szczególnie na rzepaku jarym) może kolonizować liście i szczytowe partie roślin mszyca kapuściana. Bezskrzydłe osobniki tego gatunku są pokryte charakterystycznym nalotem woskowym. Dorosłe mszyce oraz larwy wysysają soki z tkanek, powodując zahamowanie wzrostu i zasychanie roślin. Dodatkowo miejsca ich żerowania mogą być źródłem wtórnych infekcji chorobowych.

Na kolejnym etapie rozwoju rzepaku zagrożeniem są tzw. szkodniki łuszczynowe. Chrząszcze chowacza podobnika masowo mogą pojawiać się już z początkiem kwitnienia, gdy temperatura powietrza wzrasta do 18°C. Po uzupełniającym żerowaniu i kopulacji samica składa jaja w młodych łuszczynach. Wewnątrz łuszczyny żeruje tylko jedna larwa. Samo żerowanie larwy nie powoduje jednak bezpośrednio wielkich szkód, choć potrafi zniszczyć do pięciu zalążków. Dużo poważniejszy problem powstaje, gdy larwa opuści łuszczynę w celu przepoczwarczenia w glebie. Po pierwsze – przez powstały otwór może dostać się woda i spowodować gnicie nasion. Po drugie – w otwór z łatwością składa jaja pryszczarek kapustnik. Te dwa gatunki działając w duecie mogą powodować dużo poważniejsze straty. W jednej łuszczynie może żerować na zarodkach do 100 larw tej niepozornej muchówki. Zaatakowane łuszczyny żółkną, kurczą się, łukowato wykrzywiają i przedwcześnie pękają osypując nasiona. Samice pryszczarka mogą także składać jaja bezpośrednio do bardzo młodych i jeszcze miękkich łuszczyn (długości do 1 cm). Rzepak jary jest uszkadzany zwykle w większym stopniu niż ozimy, na którym atakowane są często jedynie obrzeża plantacji.

Duża grupa gatunków określana jest jako tzw. jesienne szkodniki rzepaku. Mogą one skutecznie obniżyć kondycję roślin przed zimowaniem. Sitowato podziurawione przez chrząszcze liście oraz wygryzione przez larwy wnętrza ogonków i nerwów liściowych (tzw. miny) to objawy żerowania pchełki rzepakowej. Na młodych roślinach pojawiają się, gdy temperatura wynosi powyżej 16°C. W przypadku łagodnej zimy żerowanie larw pchełek może trwać do wiosny. Liście rzepaku może uszkadzać również klika innych gatunków pchełek, określanych jako pchełki ziemne. Charakterystyczne narośla na szyjce korzeniowej lub korzeniu głównym (tzw. galasy) świadczą o żerującej wewnątrz larwie chowacza galasówka. Chrząszcze pojawiają się lokalnie i w różnym nasileniu. Gdy na korzeniu żeruje kilka larw może dojść do istotnych strat na skutek osłabienia roślin przed zimowaniem oraz zwiększenia podatności na choroby. Lokalnie ryzyko przemarzania roślin niesie za sobą obecność chowacza rzepiczaka, którego larwy żerują wewnątrz łodyg. Również lokalnie, ale masowo może pojawiać się gnatarz rzepakowiec. Szczególnie duże straty może powodować drugie pokolenie tej błonkówki, której larwy żerują na wschodach rzepaku ozimego. Młodsze wygryzają małe otwory na dolnej stronie liści, natomiast starsze żerują na górnej stronie liści, zjadając je praktycznie całkowicie. Nie zwalczany gnatarz potrafi w ciągu kilku dni zniszczyć całą plantacje. Ciepła i długa jesień to idealne warunki rozwoju szeroko rozpowszechnionej miniarki kapuścianej. Larwy muchówek częściej uszkadzają liście rzepaku jarego, tworząc charakterystyczne, jasne chodniki wzdłuż nerwów na górnej stronie blaszki (żer minujący). Ubytki roślin na plantacji lub ich wyraźnie zahamowany wzrost to prawdopodobnie skutek silnych uszkodzeń korzeni przez larwy śmietki kapuścianej. Takie rośliny zostaną też z pewnością porażone przez suchą zgniliznę. Podobny obraz uprawy przedstawia się w przypadku występowania larw rolnic. Młodsze gąsienice żerują na częściach nadziemnych roślin, natomiast starsze w okolicach szyjki korzeniowej lub podgryzając rośliny u nasady. Przy masowym uszkodzeniu roślin na plantacjach widoczne są spore ubytki w zasiewach, tzw. łysiny. Nieregularne i czasami bardzo liczne okienka w liściach są objawem żerowania gąsienic tantnisia krzyżowiaczka. Larwy tego motyla zeskrobując dolną skórkę i miękisz, a pozostawiając skórkę górną. Ta z kolei pęka w miarę wzrostu liścia tworząc otwór. Szkodnik pojawia się wiosną. Na liściu żeruje zwykle jedna gąsienica, a na roślinie może być ich kilkadziesiąt. Tantniś występuje powszechnie, a w latach masowego pojawu może doprowadzić do całkowitego zniszczenia uprawy. W południowych rejonach kraju obserwuje się coraz liczniejsze uszkodzenia rzepaku ozimego przez ślimaki, którym sprzyja wysoka wilgotność powietrza i gleby. Lokalnie rzepak może być uszkadzany przez gąsienice piętnówki i bielinka oraz szkodniki glebowe – drutowce, pędraki i nicienie.

Zwalczanie szkodników należy rozumieć jako ograniczanie ich liczebności do poziomu nie powodującego ekonomicznie istotnych strat plonu. Jest to jedno z głównych założeń integrowanej ochrony roślin. W metodzie integrowanej szczególny nacisk położony jest na stosowanie metod prewencyjnych. Najbardziej pożądana, a zarazem wysoce skuteczna jest metoda agrotechniczna. Metodę chemiczną traktować należy jako ostateczną, gdy zawiodły pozostałe metody lub pewne czynniki (np. dynamiczna zmiana warunków pogodowych) spowodowały nagły i masowy pojaw szkodnika. Z uwagi na wycofanie zapraw zawierających neonikotynoidy oraz uproszczenia w zmianowaniu i uprawie prognozuje się zwiększoną presję – zwłaszcza ze strony szkodników jesiennych. Taka sytuacja może znacząco podnieść koszt jesiennej ochrony rzepaku. Kluczowym elementem prawidłowo wyznaczonego terminu zabiegu zwalczania jest monitoring plantacji pod kątem progu szkodliwości. Z tego względu niezbędna jest znajomość wyglądu oraz biologii danego szkodnika. W zależności od rodzaju zagrożenia (i progu szkodliwości) monitoring prowadzi się przez bezpośrednią, wzrokową lustrację roślin, przesiewanie gleby, pułapki mechaniczne, pokarmowe i zapachowe, odłowy czerpakiem czy za pomocą żółtych naczyń. Odłowy za pomocą żółtych naczyń są wypróbowana metodą określania terminu pierwszego nalotu szkodników, zwłaszcza chrząszczy. Umieszcza się je na wysokości roślin, około 20 m od brzegu, najlepiej z każdej strony pola i oczywiście systematycznie kontroluje. Pomocne są również komunikaty dla danego regionu umieszczane na stronach internetowych instytucji doradczych, ale takie sygnały należy potwierdzić na własnej plantacji ze względu na możliwy wpływ indywidualnych czynników, jak np. odmiany, terminu siewu (stanu wegetacji), poziomu nawożenia, obecności wrogów naturalnych (naturalny opór środowiska), zastosowanej agrotechniki czy dotychczasowego występowania szkodnika w regionie i poziomu ochrony. Stosując środki ochrony roślin należy chronić gatunki pożyteczne, w tym zapylające przez stosowanie środków selektywnych i w odpowiednim terminie. Z uwagi na wykształcanie odporności szkodników (szczególnie słodyszka) powinno się stosować rotacyjnie środki z różnych grup chemicznych.

Niechemiczne metody ograniczania liczebności szkodników rzepaku

Źródło: Metodyka integrowanej ochrony rzepaku ozimego i jarego dla producentów, IOR – PIB Poznań, 2013

Termin obserwacji szkodników rzepaku i progi ekonomicznej szkodliwości

Źródło: Metodyka integrowanej ochrony rzepaku ozimego i jarego dla producentów, IOR – PIB Poznań, 2013

Substancje czynne środków ochrony roślin zarejestrowanych do ograniczania liczebności szkodników rzepaku

Źródło: MRiRW (stan z 4.02.2015)

Tekst i zdjęcia:

Dr inż. Przemysław Strażyński (Zakład Entomologii IOR – PIB w Poznaniu)