Szkodniki zagrażające uprawom zbóż. Biologia i zwalczanie.

 

Szkodniki zagrażające uprawom zbóż. Biologia i zwalczanie.

 

Duże powierzchnie zasiewów zbóż ułatwiają co prawda uprawę i zbiory, lecz jednocześnie wpływają na rozmnażanie szkodników, które bez potrzeby dalekich migracji znajdują rośliny żywicielskie. Dodatkowo sprzyja im intensyfikacja i uproszczenia uprawy oraz zmiany klimatu, powodując często ich masowy pojaw. W Polsce najważniejszymi

Mszyca czeremchowo-zbożowa

Mszyca czeremchowo-zbożowa

szkodnikami występującymi na uprawach zbóż są mszyce, skrzypionki i pryszczarki, a także szkodniki glebowe, które aktualnie nabierają coraz większego znaczenia, głównie z powodu ograniczenia zabiegów uprawowych oraz uproszczonego zmianowania. W ostatnich latach, lokalnie, ale zaskakująco licznie pojawiały się także miniarki, lenie, śmietki, nałanek kłosiec, żółwinek zbożowy, lednica zbożowa, wciornastki oraz łokaś garbatek. Z tego względu konieczna jest znajomość podstaw biologii szkodnika, jego potencjalnego terminu pojawu na uprawie oraz zakresu szkodliwości.

Wśród mszyc zasiedlających zboża największe znaczenie mają gatunki, które występują najliczniej, corocznie i powszechnie. Najczęściej spotykane są: mszyca czeremchowo-zbożowa, mszyca zbożowa oraz mszyca różano-trawowa. Biologia mszyc jest dość skomplikowana i w często różna w zależności od gatunku. Gatunki określane jako jednodomne cały swój rozwój odbywają na roślinie, bądź grupie roślin z jednaj rodziny (np. mszyca zbożowa na zbożach i trawach). Natomiast gatunki różnodomne w swoim rozwoju wykorzystują kilku gospodarzy, zwanych zimowymi i letnimi (bądź pierwotnymi i wtórnymi). Jakie to rośliny najczęściej sugeruje ich nazwa gatunkowa. Przykładowo, mszyca czeremchowo-zbożowa składa jesienią jaja, zwykle na krzewach czeremchy, z których wiosną wylęgają się młode mszyce, tzw. założycielki rodu. Następnie rozwija się kilka pokoleń, a wczesnym latem pojawiają się osobniki uskrzydlone przelatujące na zboża i dziko rosnące trawy. Na nich rozwijają w zależności od pogody do kilkunastu pokoleń. Jesienią rodzą się samce i samice jajorodne, a cykl zamyka się przelotem i złożeniem jaj na żywicielu zimowym. W przypadku mszycy czeremchowo-zbożowej

Mszyca różano-trawowa

Mszyca różano-trawowa

stwierdzono w latach 90-tych zmiany w jej rozwoju, które zostały wywołane działaniem wyższych temperatur. Na skutek tych zaburzeń mszyce rozwijają się wyłącznie dzieworodnie – nie pojawiają się samce, po żniwach przelatują na trawy a dalej na wschodzące oziminy. W trakcie żerowania na trawach prawdopodobnie nabywają wirusy, którymi następnie infekują oziminy (w tym wirusami żółtej karłowatości jęczmienia). Początkowo to zjawisko obserwowano w południowo-zachodnich rejonach, ale od kilkunastu lat już na terenie całego kraju. Kluczowe dla tych zmian są wysokie temperatury w maju, a dodatkowo długa i ciepła jesień sprzyja żerowaniu mszyc i jednocześnie zwiększa ryzyko wystąpienia infekcji wirusowych. Kilkadziesiąt lat temu mszyce traktowano jedynie jako szkodniki bezpośrednio uszkadzające rośliny – wysysając soki powodowały ich osłabienie i więdnięcie. Jednak o wiele groźniejsza jest pośrednia szkodliwość mszyc w charakterze tzw. wektorów wirusów. Podobnym spektrum szkodliwości odznaczają się skoczki. Dodatkowo miejsca uszkodzeń (oraz odchody w przypadku mszyc) są często źródłem wtórnych infekcji grzybowych i bakteryjnych.

W ostatnich latach obserwuje się nasilenie występowania skrzypionek, a wśród nich dwóch gatunków – skrzypionki zbożowej i skrzypionki błękitek. Chrząszcze zimują w glebie i resztkach roślinnych. Po przezimowaniu

Mszyca zbożowa

Mszyca zbożowa

posilają się najpierw na trawach, a już z początkiem maja pojawiają się na zbożach. Po 8–10 dni od złożenia jaj (od 50 do 200) wykluwają się larwy i to one są stadium wyrządzającym największe szkody. Pokryte śluzem i często odchodami larwy wygryzają tkankę miękiszową pomiędzy nerwami liści aż po spodnią stronę tworząc wydłużone okienka. Przepoczwarczenie ma miejsce w kokonie w glebie (s. zbożowa) lub w pochwie liściowej (s. błękitek). Młode chrząszcze pojawiają się pod koniec lipca, a w sierpniu szukają już miejsca na przezimowanie. W ciągu roku występuje jedno pokolenie. Rozmnażaniu skrzypionek sprzyjają wyjątkowo suche i ciepłe warunki pogodowe wiosną i latem. Straty wynikające z żerowania skrzypionek są największe w początkowym okresie. Ubytek tkanki dwóch górnych liści na poziomie 50% powoduje obniżkę plonu od 0,2 do 0,9 t/ha. W warunkach klimatycznych i uprawowych Polski w przypadku masowego wystąpienia larw skrzypionek straty w plonach mogą sięgać 30–40%.

Spośród gatunków pryszczarków zasiedlających zboża najliczniej występują pryszczarek pszeniczny i paciornica pszeniczanka (żerujące na kłosach) oraz pryszczarek zbożowiec (żerujący w łodydze). Szkodliwym stadium tych niepozornych muchówek są larwy, które są też stadium zimującym. Wiosną ma miejsce ich przepoczwarczenie, ale część larw może diapauzować w glebie jeszcze kilka lat. Dorosłe muchówki paciornicy wylatują w maju, pozostałych dwóch gatunków nieco później. Samice paciornicy i pryszczarka pszenicznego składają jaja na kłosach (paciornica 4–8 między plewkami, pryszczarek pszeniczny zwykle pojedynczo, po zewnętrznej lub wewnętrznej stronie plewek do już przekwitniętych kłosków), a larwy żerują na zawiązkach ziaren. Po około miesiącu dorosłe larwy schodzą do górnej warstwy gleby na zimowanie. Obydwa gatunki atakują głównie pszenicę. Skutkiem żerowania larw jest mniejsza liczba ziarniaków w kłosie, ich złe wykształcenie i nierównomierne wypełnienie kłosów, co prowadzi do obniżki plonu oraz pogorszenia jakości materiału siewnego. Natomiast samice pryszczarka zbożowca składają jaja (do 200) wzdłuż nerwów na górnej stronie liścia. Po tygodniu wyklute larwy przedostają się przez pochwę liściową do źdźbła i rozpoczynają żerowanie wędrując w dół. Wskutek ich żerowania powstają wyrośla, rośliny są niedorozwinięte i przedwcześnie dojrzewają. Zwiększa się także ryzyko łamliwości roślin. Pryszczarki wytwarzają jedno pokolenie w ciągu roku, a ich rozwojowi sprzyja wysoka wilgotność powietrza. W wyniku masowego pojawu straty mogą sięgać 30%, a nawet do całkowitej utraty plonu.

Skrzypionka zbożowa

Skrzypionka zbożowa

Często w ostatnich latach pojawia się problem szkodników glebowych, uszkadzających pęczniejące ziarno, kiełki lub korzenie starszych roślin. Larwy chrząszczy sprężykowatych (drutowce) i chrabąszczy (pędraki) żyją w glebie przez okres kilku lat. Drutowce przemieszczają się w glebie i w poszukiwaniu resztek organicznych, a w warunkach obniżonej wilgotności wędrują ku powierzchni w kierunku soczystych części roślin. Młode pędraki początkowo odżywiają się resztkami roślin i młodymi korzonkami. Z wiekiem stają się bardziej żarłoczne. Ich rozwój trwa 4–5 lat, a ich pojaw często ma charakter gradacyjny. Gąsienice rolnic po przezimowaniu w glebie wychodzą wiosną. Po przepoczwarczeniu dorosłe motyle pojawiają się na przełomie maja i czerwca. Samice składają do 2000 jaj do gleby lub przy nasadzie roślin. Starsze gąsienice mogą wciągnąć młodą siewkę w całości do wydrążonego w glebie korytarza, co w przypadku masowego wystąpienia powoduje charakterystyczne „łysiny” w zasiewach ozimin. Rozwojowi rolnic sprzyja ciepła i sucha pogoda. Zwykle występuje jedno lub dwa pokolenia w roku. Larwy leni zimują w glebie, gdzie przepoczwarczają się na przełomie kwietnia i maja. Dorosłe muchówki odżywiają się głównie pyłkiem i nektarem. Samice składają około 100 jaj zwykle do gleby zasobnej w próchnicę. Larwy żywią się materią organiczną, a przy jej braku w okresie jesiennym mogą uszkadzać zasiewy ozimin.

Od niedawna obserwuje się wzrost szkodliwości miniarek. Nazwa tych muchówek związana jest z charakterystycznym sposobem żerowania ich larw – odżywiają się miękiszem liści, wygryzając w nich nieregularne korytarze, tzw. miny. Samice składają do 30 jaj po górnej stronie blaszki liściowej. W jednym liściu żeruje jedna larwa, ale przy silnym uszkodzeniu może zasychać cała blaszka liściowa. Zwykle w ciągu roku występują dwa pokolenia miniarek. Groźne są także ostatnio obserwowane w niektórych rejonach masowe uszkodzenia wschodów powodowane przez larwy śmietek – ozimówki i kiełkówki. Jesienne pokolenie śmietki kiełkówki uszkadza pęczniejące lub już kiełkujące nasiona, a także zielone części młodych roślin. W korzystnych warunkach mogą

Skrzypionka błękitek

Skrzypionka błękitek

wystąpić 3 częściowo nakładające się na siebie pokolenia. Z kolei larwy śmietki ozimówki wiosną podgryzają liście sercowe u nasady, co powoduje ich natychmiastowe więdnięcie. Te objawy przypominają uszkodzenia spowodowane przez ploniarkę, z tą różnicą, że larwy śmietki ozimówki po zniszczeniu rośliny przenoszą się na kolejną. Od kilku lat notuje się lokalnie wzmożoną aktywność nałanka kłośca. Chrząszcze te zasiedlają głównie nieużytki, gdzie żerują na trawach. Później przelatują na zboża ozime powodując uszkodzenia kłosów i ziarniaków. Żółwinka zbożowego i lednicę zbożową łączy zbliżony wygląd, biologia i zakres powodowanych uszkodzeń. Dorosłe żółwinki po przezimowaniu pojawiają się na zbożach (głównie ozimych) pod koniec kwietnia, natomiast lednicy nieco później, zwykle pod koniec maja. Po kilku do kilkunastu dni od złożenia jaj pojawiają się młode larwy, a po około miesiącu następuje przepoczwarczenie. Szkodliwe są zarówno stadia larwalne jak i osobniki dorosłe tych pluskwiaków. Najczęściej żerują na kłosach wysysając soki z ziarniaków, ale także na liściach i pochwach liściowych. Uszkodzone rośliny gorzej się kłoszą, a ziarniaki są wykształcone w słabszym stopniu, co obniża ich jakość spożywczą jak i zdolność kiełkowania. Obydwa gatunki wykształcają rocznie jedno pokolenie. Szkodliwym stadium wciornastków także są larwy i osobniki dorosłe. Również te szkodniki wysysają soki z tkanek liści, źdźbeł czy kłosów, ale tylko w przypadku żerowania na młodych ziarniakach może dochodzić do powstawania strat plonu. Od około 10 lat pojawiają się sygnały o poważnych uszkodzeniach zasiewów zbóż przez łokasia garbatka. Przyczyny takiej sytuacji leżą głownie w uprawie zbóż w monokulturze, uproszczeniach uprawy i zmianach klimatu. Chrząszcze łokasia pojawiają się zwykle pod koniec czerwca i żerują (głównie w nocy) na kłosach. Po około 2 tygodniach od złożenia jaj wykluwają się larwy, które żyją w głębokich, pionowych norkach, w których także później zimują. Jesienią mogą one uszkadzać podstawę liścia lub zjadać kiełkujące siewki w całości. Z kolei wiosną na nieco starszych roślinach można zaobserwować charakterystycznie postrzępione i uschnięte liście tworzące kłębki. W przypadku masowego wystąpienia łokasia może dojść do całkowitego zniszczenia plantacji.

Aktualnie ochrona zbóż przed szkodnikami, jak i w ogólnym pojęciu, powinna opierać się na metodzie integrowanej, czyli łączącej wszelkie dostępne metody ograniczania liczebności agrofagów do poziomu nie powodującego istotnych strat gospodarczych i środowiskowych z naciskiem na metody niechemiczne. Te działania mają głównie charakter prewencyjny, począwszy od właściwego płodozmianu, poprzez agrotechnikę, dobór odmiany odpowiedniej do warunków klimatyczno glebowych, parametry wysiewu czy nawożenia. Ochrona chemiczna jest metodą ostateczną, jednak nadal podstawową w ochronie zbóż przed szkodnikami. Zabiegi agrotechniczne są jednak na tyle skuteczne, że w końcowej ocenie są zwykle ekonomicznie uzasadnione i co równie istotne – wpływają na ograniczenie ochrony chemicznej. Chemiczne zwalczanie musi wynikać z faktycznej potrzeby, gdy poziom liczebności danego szkodnika, bądź zakres powodowanych uszkodzeń przekracza próg ekonomicznej szkodliwości. Progi są ustalane na podstawie wieloletnich doświadczeń i są podstawowym kryterium decydującym o wykonaniu zabiegu ochrony. Jednak decyzja o jego wykonaniu powinna wynikać z rzeczywistego zagrożenie plantacji i uwzględniać szereg dodatkowych czynników, jak: warunki pogodowe, odmiana, faza wegetacji, poziom nawożenia, obecność wrogów naturalnych (naturalny opór środowiska) czy dotychczasowe występowania szkodnika w regionie i poziom ochrony. Wybór odpowiedniego środka chemicznego powinien uwzględniać jego selektywność (z uwagi na obecność owadów pożytecznych), możliwie szerokie spektrum działania w kierunku jednoczesnego ograniczania innych szkodników, a także ryzyko uodparniania się lokalnych populacji szkodników na dane substancje aktywne. Informacje dotyczące aktualnie zarejestrowanych środków ochrony zbóż przed szkodnikami można znaleźć w aktualnych Zaleceniach Ochrony Roślin IOR – PIB lub na stronie ministerialnej http://www.minrol.gov.pl/pol/Informacje-branzowe/Wyszukiwarka-srodkow-ochrony-roslin. Pamiętać należy, że podstawą stosowania środka ochrony roślin jest jego etykieta, zawierająca informacje m.in. z zakresu stosowania, dawkowania, optymalnych temperatur działania czy toksyczności.

Podstawową i najbardziej skuteczną metodą monitoringu pojawu, nasilenia liczebności czy stopnia uszkodzeń roślin jest systematyczny monitoring uprawy. W zależności od gatunku szkodnika polega on na przesiewaniu gleby przed siewem czy obserwacji roślin w trakcie ich wegetacji. Jako metody wspomagające w sygnalizacji często stosuje się żółte naczynia, tablice lepowe czy pułapki gruntowe. Pomocne są również informacje z ośrodków doradczych, czy też komunikaty zamieszczane na stronach internetowych, m.in. Instytutu Ochrony Roślin – Państwowego Instytutu Badawczego (http://stanfit.ior.agro.pl).

 

Niechemiczne metody ograniczania liczebności szkodników zbóż

 

Szkodnik Metody i sposoby ochrony
Drutowce wczesny siew, zwiększenie normy wysiewu
Lenie izolacja przestrzenna od innych zbożowych, wczesny siew, zwiększenie normy wysiewu
Łokaś garbatek izolacja przestrzenna od innych zbożowych, wczesny siew, zwiększenie normy wysiewu
Miniarki izolacja przestrzenna od innych zbożowych
Mszyce izolacja przestrzenna od innych zbożowych, wczesny siew, zrównoważone nawożenie
Pędraki podorywki, talerzowanie, orka, niszczenie chwastów, zwiększenie normy wysiewu
Pryszczarki zabiegi uprawowe, izolacja przestrzenna od innych zbożowych, zrównoważone nawożenie
Rolnice izolacja przestrzenna od innych zbożowych i kapustowatych, wczesny siew, zwiększenie normy wysiewu, niszczenie chwastów, zwiększenie nawożenia
Skrzypionki zabiegi uprawowe, izolacja przestrzenna od innych zbożowych, zrównoważone nawożenie
Śmietki izolacja przestrzenna od innych zbożowych, wczesny siew, zwiększenie normy wysiewu
Wciornastki zabiegi uprawowe, izolacja przestrzenna od innych zbożowych, zrównoważone nawożenie

Źródło: Integrowana ochrona upraw rolniczych, Tom II, IOR – PIB w Poznaniu, 2013

 

 

Termin obserwacji szkodników pszenicy i progi ekonomicznej szkodliwości

 

Szkodnik Termin obserwacji Próg szkodliwości
Drutowce przed siewem 10–20 larw na 1 m2
Łokaś garbatek jesień – wschody do przerwania wegetacji 1–2 larwy lub 4 świeżo uszkodzone rośliny na 1 m2
wiosna – początek wegetacji 3–5 larw lub 8–10 świeżo uszkodzonych roślin na 1 m2
Mszyce kłoszenie lub zaraz po kłoszeniu 5 mszyc na 1 kłosie
Nałanek kłosiec kwitnienie i formowanie ziarna 3–5 chrząszczy na 1 m2 lub 5 pędraków na 1 m2
Paciornica pszeniczanka kłoszenie 5–10 owadów na 1 kłosie
Pryszczarek pszeniczny kłoszenie 8 larw na 1 kłosie
Pryszczarek zbożowiec wyrzucanie liścia flagowego 15 jaj na 1 źdźble
Rolnice przed siewem 6–8 gąsienic na 1 m2
Skrzypionki wyrzucanie liścia flagowego 1–1,5 larwy na źdźble
Śmietki na wiosnę 10 roślin uszkodzonych na 30 badanych lub 80 larw na 1 m2
Wciornastki strzelanie w źdźbło do pełni kwitnienia 10 larw na źdźbło, 5–10 owadów dorosłych lub larw na 1 kłosie
Żółwinek zbożowy wzrost i krewienie na wiosnę 2–3 osobniki dorosłe na 1 m2
formowanie ziarna, dojrzałość mleczna 2 larwy na 1 m2

Źródło: Integrowana ochrona upraw rolniczych, Tom II, IOR – PIB w Poznaniu, 2013

 

Tekst i zdjęcia:

Dr inż. Przemysław Strażyński

Zakład Entomologii

IOR – PIB w Poznaniu

Advertisement
1 reply

Leave a Reply

Want to join the discussion?
Feel free to contribute!

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany.