Uprawa jęczmienia jarego na cele pastewne i konsumpcyjne

Prof. dr hab. Kazimierz Noworolnik

Zakład Uprawy Roślin Zbożowych

IUNG-PIB w Puławach

Jęczmień zajmuje u nas największą powierzchnię uprawy wśród zbóż jarych. Jego ziarno jest w głównej mierze (65-68 %) przeznaczane na cele pastewne, w zdecydowanej większości dla trzody chlewnej. Ziarno jego jest doskonałą paszą dla wszystkich zwierząt gospodarskich: świń, drobiu, bydła, owiec i koni. Znajduje zastosowanie głównie w żywieniu świń, bardziej tolerancyjnych na wyższą zawartość włókna (w ziarnie oplewionym) aniżeli drób. Ziarno jęczmienia wyróżnia się wśród zbóż mniejszą zawartością substancji antyżywieniowych. Dzięki stosunkowo dużej ilości kwasu palmitynowego i stearynowego wywiera korzystny wpływ na smakowitość i trwałość produktów zwierzęcych: mięsa, słoniny, mleka i masła. Ze względu na wyższą zawartość białka i mniejsze porażenie przez choroby, słoma jęczmienna ma wyższą wartość paszową niż inne zboża, z wyjątkiem owsa.

Jęczmień jest też ważnym surowcem dla produkcji kasz i płatków zbożowych. Ostatnio w literaturze dotyczącej zasad zdrowego odżywiania się uwypukla się dodatni wpływ błonnika pokarmowego i produktów pełnoziarnistych w profilaktyce i zwalczaniu chorób cywilizacyjnych. Spożycie produktów zbożowych wysokoprzetworzonych powinno być ograniczane z powodu bardzo wysokiej zawartości w nich węglowodanów i niskiej zawartości błonnika, który posiada właściwości antycholesterolowe (choroby serca), antynowotworowe oraz zapobiega chorobom jelit (poprawa perystaltyki). W związku z coraz szerszym zainteresowaniem zasadami zdrowego odżywiania, można spodziewać się w Polsce wzrostu spożycia kasz i płatków zbożowych oraz chleba razowego, a zmniejszeniu spożycia pieczywa białego, mięsa wieprzowego i tłuszczów zwierzęcych. Dlatego można liczyć na zwiększenie zapotrzebowania na kaszę jęczmienną o wysokich walorach odżywczych (duża zawartość błonnika pokarmowego i beta-glukanów). Ziarno przeznaczone do przerobu na kaszę powinno być zdrowe, o dobrej jakości odżywczej, charakteryzować się niską zawartością łuski i płytką bruzdką, być w pełni dojrzałe, dorodne, wyrównane co do wielkości, nie porośnięte i wolne od mikotoksyn oraz szkodników.

Dodatnimi cechami jęczmienia (na tle innych zbóż) są – większa tolerancyjność na opóźnienie siewu,  suszę glebową i wysoką temperaturę oraz lepszą zdolność do plonotwórczego wykorzystywania składników mineralnych, a ujemnymi cechami – wrażliwość na kwaśny odczyn gleby i gorsze stosunki wodno-powietrzne gleby oraz słaba odporność na wyleganie. Agrotechnika jęczmienia na cele pastewne i spożywcze jest dość podobna, a różni się w pewnym stopniu Agrotechnika jęczmienia na cele pastewne i spożywcze jest dość podobna, a różni się od uprawy na cele browarne.

Najodpowiedniejsze kompleksy glebowo-rolnicze dla uprawy jęczmienia na cele pastewne i konsumpcyjne to – pszenny dobry i żytni bardzo dobry. Na najlepszych glebach (kompleks pszenny bardzo dobry) jego uprawa może być ryzykowna ze względu na słabą odporność na wyleganie. Uprawę jęczmienia w gorszych warunkach glebowych (na kompleksie żytnim słabym) można zalecać tylko w rejonach z większą ilością opadów, przy lekko kwaśnym odczynie gleby, uwzględniając wczesny termin siewu. Jęczmień pastewny może być uprawiany po różnych przedplonach, w odróżnieniu od browarnego także po przedplonach słabszych. W praktyce umieszcza się go przeważnie w stanowisku po pszenicy, pszenżycie lub po późno zbieranych okopowych.

Jęczmień odznacza się wśród zbóż największymi wymaganiami co do pulchności i stosunków wodno-powietrznych gleby. Zaleca się wykonanie orki przedzimowej na głębokość 15-18 cm w stanowisku po okopowych, a 22-25 cm w innych stanowiskach. Jeśli orkę wykonano pod przedplon, to pod jęczmień można ją zastąpić użyciem ciężkiego grubera lub głębosza. Uprawę wiosenną ogranicza się do kultywatorowania i bronowania lub zastosowania agregatu uprawowego.

Ziarno siewne powinno być zdrowe, czyste, o zdolności kiełkowania co najmniej 95 proc. Zaleca się nabycie nasion wybranej odmiany w stopniu oryginału, które po starannej reprodukcji można wysiewać przez 3 lata. Biorąc pod uwagę cechy charakterystyczne pastewnych odmian jęczmienia (wg COBORU) –  plon ziarna i zawartość białka w ziarnie, szczególnie można zalecać do uprawy odmiany: Soldo, Ella, KWS Atrika, Basic, Radek, Penguin, KWS Olof i Iron. Ponadto niektóre odmiany browarne (Blask, Goodluck, Kormoran, Salome, Victoriana i Stratus) nadają się do uprawy na cele pastewne i konsumpcyjne, z uwagi na ich wysokie plonowanie i słabą jakość browarną.

Do uprawy na kaszę i płatki, spośród odmian oplewionych, patrząc na plon i cechy jakościowe, najbardziej odpowiednie są: Hajduczek, Victoriana, Ella, Basic, Iron, Soldo, Rubinek, Kucyk, Oberek, Olympic, KWS Olof, Goodluck,  Nagradowicki, Conchita i Nokia. Możliwa jest też uprawa innych odmian. Ze względu na brak łuski i bardzo wysoką zawartość białka najbardziej przydatna odmianą do przerobu na kaszę czy płatki jest Gawrosz. Mankamentem tej odmiany jest znacznie niższe plonowanie w stosunku do odmian oplewionych. Najnowsze odmiany (wprowadzone w latach 2015 i 2016 ) są obecnie rozmnażane na plantacjach nasiennych i mogą nie być jeszcze dostępne w sprzedaży nasion.

W porównaniu z innymi roślinami uprawnymi, jęczmień wykazuje bardzo dużą wrażliwość na niedobór fosforu i średnią wrażliwość na niedobór potasu w glebie. Wysokość zalecanych pod jęczmień dawek tych składników zależy głównie od zasobności gleby i od przewidywanego plonu, z którym związana jest wielkość ich pobrania. Zasobność gleby zależy od poziomu nawożenia tymi składnikami kolejnych roślin przedplonowych w płodozmianie i ich plonowania. Zawartość fosforu, potasu i magnezu w glebie można oznaczyć na podstawie pobranych próbek gleby w okręgowej Stacji Chemiczno-Rolniczej.  Nawożenie tymi składnikami (tabela 1) należy zastosować pod kultywator. Zalecane dawki magnezu przy niskiej jego zawartości w glebie: 20-40 kg Mg/ha. Głębokość wymieszania nawozów z glebą powinna wynosić co najmniej 10 cm.

Wielkość dawek nawozów azotowych zależy od potrzeb nawożenia tym składnikiem ocenianych na podstawie wielu czynników siedliskowych i agrotechnicznych. Zalecane dawki azotu pod jęczmień pastewny wahają się w granicach 60-80 kg/ha przy dużych; 40-60 kg/ha przy średnich, 30-40 kg/ha przy małych potrzebach nawożenia. Duże potrzeby nawożenia N występują w warunkach gleb średnich, gdy opady w okresie zimy znacznie przekroczyły normę, przedplon był nawożony małą dawką azotu, odczyn gleby jest optymalny i gleba jest w dobrej kulturze. Małe potrzeby nawożenia N występują na glebach żyznych, gdy opady zimowe były poniżej normy, po przedplonach motylkowych lub innych nawożonych obficie obornikiem, przy kwaśnym odczynie gleby i przy ograniczonej ochronie roślin.

Dawki azotu powyżej 50 kg/ha na glebach kompleksów pszennych i żytniego bardzo dobrego, i powyżej 40 kg/ha na słabszych należy dzielić na 2 części w celu uniknięcia strat wskutek wymywania w głąb. 60% dawki stosujemy przedsiewnie, a 40% pogłównie na początku fazy strzelania w źdźbło. W stanowisku po strączkowych można zastosować przedsiewnie tylko 30-40% ogólnej dawki N.

Wielkość plonu jęczmienia zależy od terminu siewu. Wczesny wysiew w warunkach krótszego dnia i niższej temperatury przedłuża okres wegetacji (szczególnie fazę krzewienia), co sprzyja zwiększeniu krzewistości produkcyjnej, systemu korzeniowego, ogólnej powierzchni asymilacyjnej, a w efekcie wzrostowi plonu ziarna. Jednak jęczmień charakteryzuje się największą tolerancyjnością wśród zbóż jarych na opóźnienie siewu, dlatego należy wysiewać go w następnej kolejności po pszenicy, pszenżycie i owsie (optymalnie w okresie 1-5 kwietnia).  W przypadku opóźnienia siewu zaleca się wysiewać odmiany: Suweren, Skarb, Natasia, Nagradowicki, Justina, Rufus, Raskud, Radek i Kirsty, a wykluczyć odmiany reagujące większym spadkiem plonu w tych warunkach: KWS Olof, Basic, Iron  i Tocada.

Optymalna gęstość siewu warunkuje uzyskanie właściwej obsady roślin i kłosów w łanie jęczmienia. Zależy ona od jakości gleby, terminu siewu i właściwości odmian (tab. 2). Odmiany różnie reagują na zmienną gęstość siewu, ze względu na niejednakową krzewistość i odporność na wyleganie. W warunkach sprzyjających silniejszemu rozkrzewieniu roślin powinno się siać rzadziej. Zaleca się rozstawę rzędów 12-14 cm i głębokość siewu 3 cm. Materiał siewny powinien być wymieszany z zaprawą nasienną w celu zapobiegania niektórym chorobom: głownie, mączniak, zgorzel siewek w pierwszym okresie rozwoju jęczmienia.

             W zasadach integrowanej uprawy jęczmienia, ważnym zabiegiem jest pielęgnacja mechaniczna roli. Polega ona  na bronowaniu zasiewów w fazie krzewienia roślin, które obok niszczenia kiełkujących siewek chwastów, poprawiają stosunki wodno-powietrzne w glebie i pobudzają rośliny do lepszego krzewienia. Bronowanie powinno się wykonać w kierunku poprzecznym lub ukośnym do rzędów roślin. Pielęgnacja chemiczna obejmuje zwalczanie chwastów, chorób i szkodników jęczmienia za pomocą opryskiwania odpowiednimi środkami ochrony roślin zalecanymi przez Instytut Ochrony Roślin – PIB. Zasady stosowania herbicydów, fungicydów i insektycydów są podane na opakowaniach preparatów.

Optymalna wilgotność ziarna podczas zbioru kombajnem wynosi 15-17 %. W przypadku zbioru zbyt suchego ziarna zaleca się zmniejszenie obrotów młocarni. Zebrane ziarno po oczyszczeniu należy stopniowo dosuszać poprzez szuflowanie lub wymuszony obieg powietrza w pryzmach podczas magazynowania.

Tabela 1. Dawki P₂O₅ i K₂O w kg/ha

* – górne granice przedziałów stosować w warunkach sprzyjających uzyskaniu wysokiego plonu (na żyznych glebach, po dobrym przedplonie), a dolne – przy spodziewanych niskich plonach (w gorszych warunkach siedliska).

Tabela 2. Normy wysiewu nasion jęczmienia pastewnego i konsumpcyjnego w kg/ha.

*górne granice przedziałów ilości wysiewu stosować w przypadku zmniejszonej zdolności kiełkowania ziaren i w warunkach gorszej kultury gleby. Dolne granice przedziałów stosować w warunkach dobrej kultury gleby i starannej uprawy roli.