Zaraza i alternarioza ziemniaka. Biologia i zwalczanie

JERZY OSOWSKI
Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin – PIB, Radzików
Zakład Nasiennictwa i Ochrony Ziemniaka, 76-009 Bonin
e-mail: osowski@ziemniak-bonin.pl

Zaraza i alternarioza ziemniaka. Biologia i zwalczanie

            Wśród licznych chorób, atakujących rośliny ziemniaka zarówno w okresie wegetacji jak i przechowywania alternarioza ziemniaka i zaraza ziemniaka zasługują na miano najgroźniejszych. Nazwą alternarioza ziemniaka określa się dwie choroby sucha plamistość liści i brunatną plamistość liści występujące jednocześnie na roślinach ziemniaka i mające podobne objawy. Sprawcami tych chorób są dwa grzyby z rodzaju Alternaria: Alternaria solani i Alternaria alternata.

Sprawcą suchej plamistości liści jest grzyb Alternaria solani, a pierwsze jej objawy występują najwcześniej na dolnych, najstarszych liściach. Objawem charakterystycznym, pozwalającym na szybką identyfikację choroby są rozwijające się na tkance liści brunatne plamy o średnicy 15-20 mm ─ fot. 1. Innym, charakterystycznym, objawem choroby ułatwiającym jej identyfikację jest tworzenie się dookoła nekrozy (plamy przypominającej swoim wyglądem układ słoi na ściętym pniu drzewa) chlorozy na zdrowej tkance. Jest ona wynikiem działania kwasu alternariowego – toksyny produkowanej przez grzyba.

Sprawcą brunatnej plamistości liści jest grzyb A. alternata. Na blaszce tworzą się liczne, drobne, nieregularnie rozrzucone nekrozy, których średnica wynosi 2 do 5 mm. Na powstałych nekrozach nie zawsze możemy zaobserwować charakterystyczne dla suchej plamistości objawy strefowania.

Występowaniu alternariozy sprzyjają warunki powodujące osłabienie roślin ziemniaka (brak składników pokarmowych, długotrwałe okresy suszy, zawirusowanie roślin, rizoktonioza). Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym występowaniu choroby jest tzw. fizjologiczne osłabienie roślin wynikające z faktu rozpoczęcia zawiązywania i rozwoju bulw pod krzakiem. Pierwsze objawy choroby występują najczęściej w okresie wiązania pąków kwiatowych i kwitnienia roślin, co przypada na miesiąc czerwiec a szczególnie jego 2 i 3 dekadę.

            Jednak najgroźniejszą chorobą ziemniaka zarówno w Polsce jak i na świecie jest zaraza ziemniaka. Jest to choroba, która od prawie dwóch stuleci powoduje ogromne straty i jest trudna do opanowania, nawet w obecnym czasie. W Polsce straty wywołane rozwojem choroby wahają się od 20 do 50%.

W warunkach naszego kraju choroba występuje najczęściej w miesiącu lipcu. Wcześniejszym infekcjom choroby sprzyja uprawa ziemniaków na wczesny zbiór zwłaszcza pod okrywami, długotrwałe okresy zachmurzenia, obfite opady, poranne rosy i długo utrzymujące się mgły, zwłaszcza na terenach położonych w zagłębieniach lub otoczonych drzewami i innymi przeszkodami utrudniającymi ruch powietrza. W takich warunkach sprawca choroby organizm grzybopodobny Phytophthora infestans produkuje zarodniki sporangialne, które są pierwotnym źródłem infekcji. W szczególnie sprzyjających warunkach do rozwoju choroby do zniszczenia plantacji o powierzchni 100 hektarów wystarczy jedno pierwotne źródło choroby. Okres powstawania zarodników sporangialnych jest najkrótszy w temperaturze około 21⁰C i wilgotności powietrza bliskiej 100%. Zarodniki te mogą się przenosić na sąsiednie rośliny lub nawet na odległość 60 do 80 kilometrów, gdzie rozwijają się w obecności wody, a sposób ich rozwoju jest uzależniony od wysokości temperatury. W temperaturach niższych (12-18⁰C) zarodniki przekształcają się w zarodnie pływkowe, w których powstaje od 6 do 16 zarodników pływkowych, z których każdy może być źródłem infekcji. W temperaturach powyżej 18⁰C następuje dalszy intensywny rozwój choroby.

Objawy zarazy występują zarówno na liściach jak i łodygach roślin ziemniaka. Na liściach i łodygach tworzą się brunatne, powiększające się niekształtne plamy (fot. 2). Cechą charakterystyczną jest tworzenie się w warunkach podwyższonej wilgotności na pograniczu zdrowej i chorej części roślin białego nalotu, który zanika po dłuższym okresie suchej pogody. Nalot ten jest widoczny w większości przypadków tylko na spodniej stronie liścia jednak przy bardzo sprzyjających warunkach nalot taki może wystąpić także na jego górnej stronie. Na łodygach nalot utrzymuje się także w okresach suchej pogody. Choroba ma ogromny potencjał infekcyjny i w warunkach sprzyjających jej rozwojowi może dziennie zostać zniszczone około 10% powierzchni asymilacyjnej i w ciągu tygodnia doprowadzić do zatrzymania możliwości gromadzenia plonu pod krzakiem.

Ochrona przed sprawcami alternariozy i zarazy ziemniaka jest trudna i wymaga od producentów zaangażowania wszystkich dostępnych środków. Obowiązujące od zeszłego roku przepisy o integrowanej ochronie roślin w pierwszym rzędzie do zwalczania chorób zalecają wykorzystanie metod agrotechnicznych, hodowlanych i biologicznych, a stosowanie środków chemicznych ma następować jedynie w momencie istotnego zagrożenia lub po przekroczeniu progu ekonomicznej szkodliwości.

W przypadku zarówno alternariozy jak i zarazy ziemniaka metody te mogą jedynie wspomagać ochronę z wykorzystaniem środków ochrony chemicznej. Skutecznym sposobem prowadzenia ochrony chemicznej jest właściwy dobór środków ochrony (tab. 1) oraz wybór terminu rozpoczęcia wykonywania zabiegów nalistnych.

Najlepszym terminem rozpoczęcia ochrony chemicznej przeciwko alternariozie ziemniaka jest wystąpienie na dolnych, najstarszych liściach rośliny pierwszych objawów choroby.

Tabela 1

Środki ochrony roślin zarejestrowane do zwalczania alternariozy ziemniaka

            W przypadku zarazy ziemniaka w naszym kraju stosowane są różne systemy ochrony chemicznej przed tą chorobą. Sposobem najczęściej stosowanym jest rozpoczęcie ochrony chemicznej w momencie zwierania się roślin odmian bardzo wczesnych i wczesnych w rzędach lub międzyrzędziach w zależności od rozstawy redlin, a na odmianach późniejszych, kiedy wystąpią pierwsze objawy na plantacjach odmian wczesnych. Sposób ten nie daje jednak gwarancji całkowitej skuteczności.

Innym sposobem, stosowanym na plantacjach uprawianych w sposób intensywny, jest rozpoczynanie ochrony od momentu, kiedy rośliny osiągną wysokość 10-15cm i prowadzenie jej zgodnie z fazami rozwoju roślin ziemniaka oraz układem warunków atmosferycznych do zakończenia wegetacji. Jest to sposób wymagający od producenta znajomości biologii sprawcy oraz sposobu i zakresu działania środków ochrony roślin zarejestrowanych do zwalczania zarazy (tab. 2).

Tabela 2

Środki ochrony roślin zarejestrowane do zwalczania zarazy ziemniaka

Jednak sposobem zapewniającym największą skuteczność ochrony jest stosowanie do zwalczania sprawcy choroby komputerowych systemów wspomagania decyzji o wykonaniu zabiegu. System ten działa w oparciu o wykorzystanie wiadomości o biologii sprawcy oraz danych meteorologicznych (temperatura, wilgotność względna powietrza, suma opadów) wylicza termin najkorzystniejszego wykonania zabiegu.

Fot. 1 Objawy alternariozy na liściu ziemniaka

Fot. 2 Objawy zarazy ziemniaka