Nawożenie azotem a choroby grzybowe w zbożach

Jaśkiewicz Bogusława
IUNG-PIB Puławy

Nawożenie azotem a choroby grzybowe w zbożach
Azot jest najbardziej plonotwórczym składnikiem pokarmowym roślin. Wpływa na wzrost i rozwój części nadziemnych i podziemnych roślin, a także na długość okresu wegetacji. Należy zadbać o to, aby rośliny w każdej fazie rozwojowej miały ten składnik do dyspozycji w odpowiednich ilościach, ponieważ wpływa na elementy struktury plonu, które w efekcie przekładają się na wysokość plonu, a także jego jakość. Natomiast występowanie chorób grzybowych może spowodować spadek plonu od kilkunastu do kilkudziesięciu procent. Wielkość strat zależy od gatunku, odmiany, agrotechniki i przebiegu pogody (głównie opadów deszczu). Straty te są one wyższe na plantacjach bez ochrony fungicydowej, w dobrej kulturze o wysokim potencjale plonowania
Zarówno niedostatek jak i nadmiar azotu wpływa niekorzystnie na sytuację zdrowotną zbóż i kondycję łanu. Przy nadmiarze azotu komórki w roślinach wykazują intensywny wzrost. Gdy ten proces się odbywa, ściany komórkowe są łatwiejsze do pokonania przez grzyb, ponieważ są bardzo cienkie. W tkankach roślin przenawożonych azotem, powstają związki azotowe o prostej budowie stanowiące doskonałe źródło substancji odżywczej dla grzyba, co sprzyja jego rozwojowi. W gęstych łanach spowodowanych dużym krzewieniem roślin, nie ma dobrego przewietrzania, zwiększa się wilgotność powietrza w jego wnętrzu, a przy tym ciepła pogoda, stwarzają specyficzny mikroklimat, który sprzyja infekcji grzyba. W takich łanach pojedyncze rośliny i ich pędy są słabsze, tkanka jest bardziej miękka i grzyby mogą łatwiej wnikać.
Przykładem choroby, która częściej się pojawia, gdy rośliny są przenawożone azotem, jest mączniak prawdziwy zbóż i traw Czas od porażenia liści (infekcji) przez mączniaka prawdziwego do pojawienia się objawów w postaci białych poduszeczek na liściach wynosi 5 do 7 dni. W przypadku innych grzybów czas ten jest jeszcze dłuższy: dla rdzy wynosi od 7 do 14 dni, a najdłuższy jest dla sprawcy septoriozy paskowanej liści, bo wynosi aż 14 do 28 dni. Przy intensywnej produkcji zbóż, powinna być przeprowadzona właściwa ochrona fungicydowa. Lepiej jest wykonać zabieg wcześniej (czyli zapobiegać chorobom) niż zbyt późno i je zwalczać, aby uniknąć szkód i strat z tym związanych.
Od stadium pełni krzewienia u roślin zbożowych następuje intensywny przyrost zielonej masy i z dnia na dzień wzrasta zapotrzebowanie roślin na azot. Rośliny korzystają z azotu zawartego w glebie. Resztę azotu należy dostarczyć w nawozach mineralnych.
Planując wysokość pierwszej dawki azotu, trzeba koniecznie brać pod uwagę stan rozwojowy roślin. Dla pszenicy ozimej i pszenżyta ozimego słabsze łany mogą mieć po zimie od 1 do 3 liści. Natomiast silne plantacje mogą posiadać w tym czasie od 3 do 5 pędów. Dla łanów mocnych i dobrze zagęszczonych wysiew azotu należy opóźnić i nieco obniżyć jego ilość. Z kolei plantacje słabsze należy nawozić wcześniej i wyższą dawką, aby do momentu strzelania w źdźbło zbudowały łan o pożądanej gęstości.
W stadium pełnego krzewienia rozpoczyna się wyróżnienie kłosa, czyli zawiązywanie kłosków i kwiatów. Proces ten trwa krótko, do stadium pierwszego kolanka. Dobrze zaopatrzona pszenica we wszystkie składniki, w tym w azot zadecyduje w tym krótkim czasie o ilości i wielkości kłosków. Zbyt duża ilość azotu jest niepożądana, ponieważ prowadzi do nadmiernego, nieproduktywnego krzewienia i w konsekwencji do wylegania, a także do nasilenia występowania chorób grzybowych.
Oznacza to, że można sterować zagęszczeniem łanu zbożowego w okresie od marca do maja. Jeżeli w tej fazie łan jest zbyt gęsty, dawkę tę można opóźnić lub zmniejszyć. Jeżeli natomiast łan jest za rzadki to ostatni moment, aby zasilić rośliny azotem. Na plantacjach zbóż mogą też być widoczne niedobory magnezu (chloroza międzynerwowa). W takich przypadkach należy zastosować siarczanu magnezu i nawozy dolistne.
Nie można zapomnieć o drugiej dawce azotu, którą stosuje się od fazy strzelania w źdźbło. Nawożenie azotem w tym okresie zmniejsza możliwości redukcji pędów, kłosków i kwiatków, jakie mogłyby nastąpić przy niedożywieniu tym składnikiem. Wpływa na uzyskanie dużej liczby ziaren w kłosie oraz przyczynia się do wykształcenia dużego aparatu asymilacyjnego. Nadmiar azotu natomiast zwiększa ilość źdźbeł (później często nieprodukcyjnych), powodując nadmierne zagęszczenie łanu i zwiększoną podatność na wyleganie. W nadmiernie zagęszczonym łanie w fazach intensywnego wzrostu (strzelanie w źdźbło) często brakuje światła, wody i składników pokarmowych, więc w konsekwencji rozpoczyna się redukcja kłosków i kwiatków, a później redukcja pędów.
W fazie drugiego kolanka pszenica potrzebuje dostatku azotu, magnezu, manganu, molibdenu, miedzi i boru, ponieważ niedobór składników pokarmowych nie zatrzymuje wzrostu elongacyjnego, a zawsze może powodować redukcje kłosków i kwiatków, a później dopiero pędów. Redukcja tych elementów plonu może następować aż do stadium rozpoczęcia kłoszenia, a nawet końca kłoszenia. Aby utrzymać prawidłowy rozwój roślin bardzo ważne jest więc zadbanie o dodatkowe nawożenie azotem, gdy na pierwszych 20% roślinach, 2-gie kolanko wyczuwalne jest 2 cm nad 1-szym kolankiem. W fazie drugiego kolanka obserwuje się w łanie bardzo silny przyrost biomasy. Wysoko plonująca pszenica od fazy drugiego kolanka do początku kłoszenia pobiera przynajmniej 80 kg azotu na ha. Tak wysokie zapotrzebowanie w krótkim czasie nie może być pokryte przez azot glebowy pochodzący z mineralizacji. Z drugiej strony ryzykowne jest stosowanie wysokiej dawki azotu już w fazie krzewienia lub na początku strzelania w źdźbło. Natomiast nadmiar azotu zwiększa liczbę nieprodukcyjnych źdźbeł, co prowadzi do nadmiernego zagęszczenia łanu i zwiększenia jego podatność na wyleganie. W warunkach dużego nawożenia tkanka rośliny gwałtownie rośnie i jest bardziej podatna na mączniaka prawdziwego i rozprzestrzenianie się jego jest bardzo gwałtowne. Intensywnie rozwija się on na mniej odpornych odmianach w warunkach stosowania wysokich dawek azotu i sprzyjających jego rozwojowi warunków pogodowych.
Znaczny udział w strukturze zasiewów zajmuje intensywnie nawożona pszenica konsumpcyjna. W przypadku jej uprawy, trzecia dawka nawożenia azotowego (20-30kg N/ha) stosowana na kłos raczej nie ma już większego wpływu na stopień porażenia mączniakiem, a jedynie wpływa na cechy jakościowe ziarna.
Jeżeli przewidziana do zastosowania na wiosnę dawka azotu nie przekracza 50-60 kg /ha może ją zastosować jednorazowo (w czasie ruszenia wegetacji – zboża ozime i przedsiewnie – zboża jare). Dawki większe należy stosować w dwóch dawkach: 50-60% w czasie ruszenia wegetacji (przedsiewnie pod zboża jare) i 40-50% w fazie strzelania w źdźbło lub w trzech dawkach: 40-50% w czasie ruszenia wegetacji (przedsiewnie pod zboża jare), 30-35% w fazie strzelania w źdźbło i 20-25% na krótko przed kłoszeniem lub na początku tej fazy. Jest to szczególnie ważne dla pszenic jakościowych. Zastosowanie azotu w tym terminie wpływa pozytywnie na walory jakościowe ziarna (masa 1000 ziaren, zawartość białka, ilość i jakość glutenu).
Nawożenie azotem należy zawsze wykonywać pod oczekiwany plon. Np. na wytworzenie tony ziarna pszenicy jakościowej wraz z odpowiednią masą słomy potrzeba 30 kg N, pszenicy paszowej oraz innych zbóż 26 kg azotu. Do wyprodukowania 7 ton ziarna pszenicy jakościowej potrzeba 210 kg azotu, a innych zbóż 182 kg. Od wyliczonego zapotrzebowania roślin na azot należy odjąć ilość azotu, którą rośliny będą miały z gleby (np. 50
kg N). Potrzeby nawozowe pszenicy jakościowej dla plonu 7 ton wyniosą 160 kg, a dla innych zbóż 132 kg N. Wyjątek stanowi jęczmień browarny, który do wytworzenia jednej tony ziarna zużywa 21 kg N, przy czym roślinę tę zwykle nawozi się w całości przedsiewnie.
Z całości azotu zawartego w glebie lub dostarczonego w nawozach zboża ozime wykorzystują od 60 – 70%, natomiast jare mniej.
Po długiej zimie i chłodnej wiośnie należy spodziewać się, że intensywne uwalnianie azotu nastąpi dopiero pod koniec maja i w czerwcu, pod warunkiem, że wilgotność gleby będzie optymalna. Natomiast przy wczesnej i ciepłej wiośnie zapasy azotu glebowego wyczerpią się już w maju, dlatego konieczne będzie zwiększenie dawki azotu na kłos. Na polach, gdzie pszenica będzie gorzej rozwinięta stosowanie późnej dawki azotu należy przyśpieszyć i wysiać ją na początku kłoszenia, a w razie zbyt bujnego wzrostu wysokość dawki azotu należy zmniejszyć. Na glebach lżejszych połowę dawki azotu można wysiać na początku ukazania się liścia flagowego i drugą na początku kłoszenia. Dzięki temu uniknie się wymywania części azotu.
Zazwyczaj pierwszą dawkę stosuje się w formie sypkiej (np. saletra amonowa), następne w formie płynnej (roztwór mocznika) lub w formie RSM w zależności od warunków pogodowych i warunków technicznych gospodarstwa. Wraz z roztworem mocznika można stosować siarczan magnezu.
Można zwiększyć wykorzystanie azotu przez rośliny poprzez stosowanie nowych form nawozów o spowolnionym działaniu. Mogą to być nawozy otoczkowane czyli pokryte powłokami hamującymi uwalnianie składnika do gleby lub zawierające dodatki substancji spowalniających mikrobiologiczne przemiany różnych związków azotu. Stosowanie tego rodzaju nawozów umożliwia dostosowanie tempa uwalniania składnika z nawozu do tempa jego pobierania przez rośliny. Tradycyjne nawozy azotowe stosuje się na ogół 2-3-krotnie w ciągu jednego sezonu wegetacyjnego, natomiast nawozy wolnodziałające można stosować jednorazowo. Dzięki temu ogranicza się nakłady produkcyjne (zużycie paliwa, robocizny), emisję gazów cieplarnianych i ugniatanie gleby w wyniku wielokrotnych przejazdów maszyn rolniczych.
Wczesną wiosną należy również podjąć decyzje o strategii zwalczania chorób grzybowych. Aby uzyskać wysoki plon o dobrej jakości ziarna, pszenica powinna być przynajmniej dwa razy opryskiwana fungicydami. Nowoczesne preparaty nie tylko przedłużają zdrowotność górnych liści i kłosów, dzięki czemu powierzchnia asymilacyjna jest większa, ale pośrednio przedłużają wegetację, dzięki czemu wzrasta i poprawia się jakość białka i zdrowotność ziarna.