Przedsiewne nawożenie zbóż fosforem

Urszula Sienkiewicz-Cholewa

Zakład Herbologii i Technik Uprawy Roli

IUNG-PIB

Przedsiewne nawożenie zbóż fosforem

Rośliny uprawne aby wydać optymalny plon o dobrej jakości potrzebują oprócz odpowiednich  warunków klimatycznych  i glebowych  również właściwego nawożenia, wynikającego z ich potrzeb pokarmowych. Pomimo dokonanego postępu w zakresie w zakresie agrotechniki i hodowli wydajnych odmian roślin, nawożenie jest nadal najistotniejszym czynnikiem plonotwórczym i przyjmuje się, że spośród innych czynników decyduje o plonie  aż w około 40%.

Podstawowym i niezbędnym składnikiem pokarmowym dla roślin jest fosfor, który w zasadniczy sposób wpływa na wielkość i jakość plonu.  Efekty nawożenia, szczególnie na glebach zasobniejszych w ten składnik są mniej widoczne niż  występujące pod wpływem nawożenia azotem i z tego względu rolnicy przywiązują do nich mniejszą wagę. Rola fosforu ujawnia się praktycznie na każdym etapie rozwoju rośliny i wynika zarówno z funkcji budulcowych jak i metabolicznych. Można powiedzieć, że nic co ważne w roślinie nie dzieje się bez udziału fosforu. W największym skrócie makroelement ten odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie komórek oraz zachodzące w nich procesy energetyczne. Wchodzi w skład związków budujących komórki (kwasy nukleinowe, nukleotydy, koenzymy, fosfolipidy). Uczestniczy w wielu procesach fizjologicznych: syntezie kwasów nukleinowych, fotosyntezie, oddychaniu i metabolizmie białek i węglowodanów.

Fosfor w glebie

 Fosfor, obok azotu należy do składników o najbardziej skomplikowanym chemizmie w glebie. Przyswajalną formą fosforu są  tylko jony kwasu ortofosforanowego H₂PO₄^–, które  pobierane są przez cały okres wegetacji roślin. Dostępność fosforu w roztworze glebowym zależy od wielu czynników środowiskowych. Oprócz naturalnej zasobności gleby oraz zawartości materii organicznej będącej istotnym źródłem tego składnika podstawową rolę odgrywa odczyn gleby i temperatura powietrza. Optymalne pobieranie fosforu występuje w zakresie pH 5,5-7,2. W glebach bardzo kwaśnych i kwaśnych przy pH < 5,5 oraz glebach zasadowych czy przewapnowanych fosfor przechodzi zależnie od wartości pH w nierozpuszczalne związki glinu, żelaza bądź wapnia i jego przyswajalność maleje. Zarówno stężenie fosforu w roztworze glebowym jak i tempo jego uwalniania z fazy stałej są wyraźnie mniejsze w niskich temperaturach. Najintensywniej pobierany on jest on przez rośliny w przedziale temperatur 15-25^°C. Przy niskich temperaturach jesienią i wiosną ilość przyswajalnego fosforu jest dla roślin niewystarczająca, ale przy odpowiedniej zasobności gleby „głód” fosforu przemija po kilku ciepłych dniach. W letnim okresie wegetacji jony fosforowe są uzupełniane z zasobów glebowych w wyniku zachodzących przemian chemicznych.

Zboża zaliczane są do grupy roślin wrażliwych na niedobór fosforu. Deficyt form przyswajalnych w glebie zakłóca procesy metaboliczne roślin i powoduje m.in. nagromadzanie cukrów i wzmożoną syntezę antocyjanów, która objawia się w postaci  fioletowo-bordowych  smug na liściach i źdźbłach.

Niedobór fosforu u zbóż powoduje:

– bardzo słaby rozwój systemu korzeniowego (ograniczone pobieranie wody i składników pokarmowych),

– osłabienie procesu krzewienia,

– zahamowanie wzrostu roślin (karłowacenie), rośliny strzeliste o cienkich łodygach ze słabo wykształconym systemie korzeniowym,

– ograniczenie kwitnienia (mniej ziarniaków gorszej jakości),

– opóźnienie dojrzewania,

– osłabienie odporności roślin na choroby grzybowe i wyleganie,

– pogorszenie wartości biologicznej i technologicznej ziarna.

Generalnie największe zapotrzebowanie fosfor zboża wykazują wg Bergmanna w fazie krzewienia – 1 kolanka oraz w okresie zawiązywania i wzrostu nasion. Makroelement ten

najlepiej pobierany jest przez zboża z gleby w rizosferze na głębokości 10-20 cm, w najbliższym sąsiedztwie korzeni roślin.

 Zapotrzebowanie roślin na fosfor i dawki nawozowe

  Zapotrzebowanie roślin na fosfor zależy od gatunku rośliny i poziomu zakładanego plonu realnego tj. możliwego do uzyskania w warunkach gospodarstwa. Przy ustalaniu dawki nawozowej  koniecznie należy uwzględnić zasobność gleby w fosfor przyswajalny i określić potrzeby pokarmowe uprawianej rośliny. Analizy gleb wykonuje się w Stacjach Chemiczno-Rolniczych raz na 3 – 4 lata.

Potrzeby pokarmowe ustala się na podstawie wzoru:

Potrzeby pokarmowe (kg P₂O₅/ha) = Plon (t/ha) X Pobranie jednostkowe* (kg P₂O₅/t)

*Pobranie przez plon główny z odpowiednią ilością plonu ubocznego

Należy przyjąć zasadę, że szacowany plon jest średnią z ostatnich 5-7 lat + ewentualnie 15% korekta zwiększająca poziom oczekiwanego plonu.

Pobranie fosforu przez gatunki zbóż jest zbliżone i wynosi około 10 kg P₂O₅ na tonę plonu całkowitego (plon główny+ uboczny).

Pobranie jednostkowe fosforu przez zboża (za Grzebiszem)

Fosfor z nawozów mineralnych w pierwszym roku po zastosowaniu jest pobierany przez rośliny zaledwie w 20-30%.  W idealnych warunkach glebowych wartość ta może być nieco większa ale i tak nieporównywalnie mniejsza w stosunku do potasu czy azotu. Pozostała pula fosforu przechodzi w formy trudnodostępne ulegając „uwstecznieniu”. Należy przyjąć, że około 5-krotnie większa zawartość fosforu przyswajalnego w glebie w stosunku do zapotrzebowania zapewni roślinom prawidłowe odżywienie w ten składnik. Fosfor zapasowy zgromadzony w glebie wykazuje długie działanie następcze (z wyjątkiem gleb bardzo zakwaszonych). Badania dowodzą, że po kilku latach od aplikacji wykorzystanie fosforu przez rośliny wzrasta nawet do 60%. Zaleca się więc nawożenie fosforem „na zapas” raz na 3-4 lata w dawkach skomasowanych. Oznacza to, że całą dawkę fosforu przeznaczoną pod  2 – 3 kolejno uprawiane po sobie rośliny aplikuje się jednorazowo pod pierwszą z nich. Ten sposób nawożenia fosforem daje dobre rezultaty w gospodarstwach stosujących wysokie dawki nawozów. Na glebach ubogich oraz w gospodarstwach stosujących małe ilości tego składnika lepsze efekty daje nawożenie coroczne. Dobór źródła fosforu w nawożeniu podstawowym ma znaczenie drugorzędne. Wprowadzenie do gleby fosforu w formie rozpuszczalnej w wodzie zwiększa przejściowo na kilka miesięcy ilość fosforu  dostępnego w roztworze glebowym, po czym jony ulegają naturalnemu procesowi uwstecznienia.

Zgodnie z Kodeksem Dobrej Praktyki Rolniczej można przyjąć, że potrzeby nawożenia fosforem są:

– równe pobraniu przez rośliny na glebie o średniej zawartości fosforu przyswajalnego,

– do 50% większe na od pobrania na glebie o bardzo niskiej zawartości,

– do 50% mniejsze na glebie o zawartości bardzo wysokiej.

Termin nawożenia i dobór nawozu

Nawozy fosforowe, nawet dobrze  rozpuszczalne pozostawione na powierzchni gleby nie przenikają do głębszych warstw, co praktycznie wymusza konieczność przedsiewnego stosowania fosforu. Nawożenie zbóż jarych fosforem należy wykonać wiosną przed wykonaniem uprawek przedsiewnych. Jedynie na glebach zwięzłych w rejonach o średnich lub małych opadach jesienno-zimowych nawozy można rozsiać przed wykonaniem orki zimowej. Biorąc pod uwagę krótszy okres wegetacji zbóż jarych oraz ich większą wrażliwość na niedobór wody, należy stosować nawożenie fosforem należy nawet w stanowiskach zasobnych (klasa zasobności średnia, a nawet wysoka). Nawozy fosforowe pod zboża ozime stosuje się zazwyczaj w całości w nawożeniu podstawowym, jesienią  pod orkę siewną. Jedynie w sytuacjach awaryjnych można zastosować nawożenie pogłównie, wiosną przed ruszeniem wegetacji w celu przyspieszenia rozwoju roślin. Do corocznego nawożenia fosforem preferowane są  nawozy dobrze rozpuszczalne w wodzie.

Zalecane wielkości dawek nawozów fosforowych w zależności od zasobności gleb przedstawiono w tabelach.

Dawki fosforu (P₂O₅) pod zboża ozime w zależności od poziomu plonu

 (wg IUNG-PIB)

Dawki fosforu (P₂O₅) pod zboża jare

O przydatności nawozu decyduje przyswajalność fosforu dla roślin. Na ogół w nawozach fosforowych dostępnych na rynku prawie cała ilość fosforu jest rozpuszczalna w wodzie lub słabych kwasach z wyjątkiem częściowo przetworzonych fosforytów i mączek fosforytowych (mielonych fosforytów miękkich). W rzeczywistości w nawożeniu podstawowym dobór źródła fosforu ma znaczenie drugorzędne. Wprowadzenie do gleby fosforu w formie rozpuszczalnej w wodzie  zwiększa przejściowo, na kilka miesięcy ilość fosforu  dostępnego w roztworze glebowym. Później jony fosforanowe ulegają stopniowo naturalnym procesom  uwstecznienia.

Na rynku dostępne są nawozy fosforowe:

1/ jednoskładnikowe:

–  szybko działające superfosfaty (superfosfat prosty, superfosfat granulowany),

uniwersalne, zawierające fosfor rozpuszczalny w wodzie, zalecane do corocznego

stosowania ,

– „surowe” nawozy (mączki fosforytowe) – bardzo wolno działające, trudno rozpuszczalne, do

stosowania „pod pług”.

2/ wieloskładnikowe:

Amofoski (NP), Nitrofoski (NPK Mg), Polifoski (PK, NPKMg),  Polimagi (NPK MgS)

Polidap (NP S),  Lubofosy, Luboplon i in.

Ogólnie zaleca się stosowanie:

–  jednoskładnikowych superfosfatów jeśli występuje konieczność szybkiego

dostarczenia fosforu dobrze rozpuszczalnego w wodzie,

–  nawozów wieloskładnikowych jeśli chcemy zapewnić roślinom jednoczesne

zaopatrzenie roślin w potas i azot,

–  mączek fosforytowych na gleby silnie zakwaszone  (także jesienią pod zboża jare),

„na  zapas” na gleby o uregulowanym odczynie .