NIEPOŻĄDANA ROŚLINNOŚĆ SEGETALNA TOWARZYSZĄCA UPRAWIE KUKURYDZY- BIOLOGIA, SZKODLIWOŚĆ, ZAGROŻENIE

Hanna Gołębiowska

Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy

Zakład Herbologii i Technik Uprawy Roli

Orzechowa 61, 50-540 Wrocław

h.golebiowska@iung.wroclaw.pl

Konkurencja chwastów towarzyszących uprawie kukurydzy

Początek uprawy kukurydzy w Polsce przypada na lata dwudzieste ubiegłego wieku, dobrze zaaklimatyzowała się do warunków klimatycznych Polski, i mimo postępu hodowli mieszańcowej nadal pozostaje rośliną ciepłolubną, najlepiej rozwijającą się w warunkach dobrego nasłonecznienia i uwilgotnienia zarówno na żyznych glebach próchnicznych jak i na glebach piaszczystych. Należy do roślin uprawnych nie tolerujących zachwaszczenia, a o powodzeniu jej uprawy decyduje całkowite ich usunięcie zwłaszcza w pierwszym okresie rozwoju najpóźniej do fazy 6-8 liści, gdy narażona jest na silną konkurencję z ich strony. Kukurydza przez pierwsze tygodnie po wschodach rośnie bardzo powoli, zaś chwasty rosną szybciej i bujniej, i są dla rośliny uprawnej poważnym konkurentem o wodę, składniki pokarmowe i światło. Często o wysokości plonowania decyduje nie liczba chwastów 

występująca na jednostce powierzchni, a czas konkurencyjnego ich oddziaływania np. dla chwastnicy jednostronnej i komosy białej okres, w którym, gatunki te nie wyrządzają większych szkód ekonomicznych wynosi zaledwie 10-14 dni od ich wschodów. Ważna jest również świadomość, że już 3-4 rośliny komosy białej, a dla chwastnicy jednostronnej 9 roślin na 1m ² może istotnie wpłynąć na obniżenie plonowania kukurydzy. Gatunkami o szczególnie wysokiej sile konkurencyjnej są gatunki wieloletnie zarówno jedno- jak i dwuliścienne ponownie zagrażające kukurydzy w uprawach bezpłużnych. Wyniki badań potwierdzają, że szkodliwość perzu właściwego wykazuje obniżenie plonowania przy ilości 3-4 sztuk, a dla ostrożenia polnego liczba ta wynosi od 0,5 do 1 sztuki na 1m² i im dłużej pozostają w zasiewach tym bardziej wzrasta ich szkodliwość. W ostatnich latach wzrasta też konkurencyjne oddziaływanie bylicy pospolitej w tych systemach uprawowych oraz w wyniku przywracania terenów odłogowanych do rolniczego wykorzystania. Ustalenie progu szkodliwości wskazuje, że istotnie zagraża plonowaniu, gdy pojawia się w zasiewach w ilości od 1-2 sztuk na 1m². 

W miarę wzrostu i rozwoju kukurydzy gleba w międzyrzedziach ulega zacienieniu i następuje ograniczenie przyrostów masy chwastów. Zatem wiosenne zabiegi uprawowe mają głównie na celu szybkie ocieplenie gleby i stworzenie możliwości skiełkowania nie tylko nasion kukurydzy, lecz także jak największej ilości chwastów by skutecznie przystąpić do ich zwalczania. Spośród około 60 gatunków chwastów towarzyszących uprawie kukurydzy najliczniej w łanie występują: chwastnica jednostronna i komosa biała, których nasilenie wiąże się między innymi z wieloletnim i jednostronnym stosowaniem herbicydów triazynowych.

Duży wpływ na skład gatunkowy zbiorowisk chwastów wywierają zmiany klimatyczne – wyższe temperatury w porównaniu ze średnimi wieloletnimi, wzrost usłonecznienia zwłaszcza w miesiącach maj i czerwiec, co w konsekwencji prowadzi do 

nasilenia takimi gatunkami jak włośnica sina i zielona oraz psianka czarna. W całym sezonie wegetacyjnym wzrasta też zagrożenie rdestami powojowatym i ptasim.

Nauka o chwastach nazywana herbologią stanowi dział ochrony roślin i obejmuje nie tylko doraźne zabiegi zmierzające do wyeliminowania z agrofitocenoz niepożądanych roślin lecz także zespół czynności zapobiegających pojawianiu się chwastów oraz konsekwentne ograniczanie ich liczebności do poziomu niezagrażającego roślinom uprawnym. Najskuteczniejszą metodą zwalczania chwastów w kukurydzy jest dobór odpowiednich herbicydów w zależności od stanu zachwaszczenia pola chwastami jedno- i dwuliściennymi oraz dostosowanie terminów oprysku do fazy rozwojowej kukurydzy.

Ciepłolubne chwasty jednoliścienne prosowate

Ich masowe występowanie w rejonach naszego kraju wiąże się ściśle z uprawą kukurydzy. Gatunki te podobnie jak kukurydza charakteryzują się tym samym typem fotosyntezy umożliwiającą szybką produkcję biomasy w warunkach suszy. Ponadto dobrze zaaklimatyzowały się tam, gdzie nieselektywnie prowadzono ochronę przed zachwaszczeniem, stwarzającą dla nich dogodne warunki bytowania. Do najczęściej spotykanych gatunków prosowatych należą chwastnica jednostronna, włośnice – zielona, sina i okółkowa, proso zwyczajne, palusznik krwawy i nitkowaty oraz pojawiające się sporadycznie sorgo alepskie popularne w cieplejszym klimacie Europy południowej W naszym kraju uprawie kukurydzy najbardziej zagrażają chwastnica jednostronna i włośnice zielona i sina.

Chwastnica jednostronna – należy do traw jednorocznych jarych, jest rośliną ciepłolubną, wschodzącą późną wiosną, często w połowie maja i na początku czerwca. Występuje na glebach żyznych, w miarę wilgotnych i próchniczych i charakteryzuje się dużą zdolnością przystosowawczą do warunków klimatycznych, glebowych i uprawowych. 

Zachwaszcza ponad 60% pól kukurydzy. W przypadku masowego występowania w łanie przyczynia się do spadku plonowania nawet o 75%. Rozwój chwastnicy jednostronnej zależy od długości dnia: wcześnie wschodzące osobniki rosną długo i bujnie silnie osłabiając wschody kukurydzy. Siewki wschodzące późnym latem rozwijają się szybko, ale nie stanowią takiego zagrożenia. Jest trawą o zróżnicowanym pokroju, pierwsze liście u nasady są w czerwonawym odcieniu lekko spłaszczone. Osiąga wysokość 150 cm, wytwarza od 300-500 ziaren.

Włośnice– należą do traw jednorocznych jarych. Wschody pojawiają się dość późno z uwagi na to, że ziarniaki wymagają do kiełkowania wysokiej temperatury (15⁰-20⁰C). Występują głównie na glebach piaszczystych i piaszczysto-gliniastych. Najczęściej spotykane w rejonach centralnej Polski, gdzie zagrażają od 60 do 80% pól, w rejonie zachodnim ich szkodliwość wzrasta corocznie na skutek ocieplenia i obecnie zagraża już 40-60% pól. Występują również w zasiewach w późnych porach lata przy dostatecznej wilgotności gleby. Wytwarzają kłosokształtną wiechę z żółto brunatnymi lub czerwonawymi szczecinkami. Włośnica sina różni się od zielonej gładką pochwą liściową z długimi włoskami na blaszce liściowej w strefie języczka. Oba gatunki charakteryzują się wysoką siłą konkurencji, w zbiorowisku chwastów tworzą zwarte kępy Osiąga wysokość 50-65 cm, jedna roślina wytwarza od 400-500 ziaren Ziarniaki w glebie nie tracą siły kiełkowania przez 10-15 lat. 

Palusznik krwawy – gatunek z rodziny traw wiechowatych, jednoroczny, jary, najczęściej o zabarwieniu czerwonym do fioletowego, z kwiatostanem – kłosem rzekomym posiadającym delikatne palczaste odgałęzienia. Zachowuje zdolność kiełkowania do 3 lat, a jedna roślina może wydać od 250 do około 2500 nasion, kiełkuje od lipca do końca sierpnia. Dobrze znosi gleby lekkie, próchniczne, bogate w składniki mineralne, suche, często niskowapienne. Siewki rozwijają się późną wiosną aż do sierpnia przy minimalnej temperaturze od 15-20^o C. Występuje dość pospolicie na niżu, lokalnie może pojawiać się masowo w uprawie kukurydzy i przy sprzyjających warunkach wykazywać wysoką siłę konkurencji poprzez jej zagłuszanie.

Chwasty jednoliścienne wieloletnie

Perz właściwy – jest trawą wieloletnią, rozłogową spotykaną na każdej glebie z wyjątkiem bardzo kwaśnych i piaszczystych. Należy do najbardziej rozpowszechnionych chwastów. Perz właściwy opanował ponad 80% pól uprawnych. Siewki pojawiają się jesienią i wczesną wiosną. Rozmnaża się wegetatywnie za pomocą żywotnych rozłogów lub ich fragmentów podzielonych w czasie zabiegów uprawowych, silnie rozrastających się i szybko rozprzestrzenia się zwłaszcza przy złej agrotechnice. Jest roślina o dużych wymaganiach świetnych i dużych wymaganiach pokarmowych – pobiera 50 kg azotu, 30 kg fosforu i 70 kg potasu. W uprawie kukurydzy pędy osiągają długość około 120 cm. Wytwarza luźny kwiatostan zwany kłosem z kłoskami ustawionymi szeroką stroną do osi kłosa. Zachowuje zdolność kiełkowania przez 10 lat. Kłącze perzu zawiera lecznicze węglowodany, tritycynę i insulinę, śluz, olejek eteryczny agropyren, prowitaminę A i B. W oborniku jest cennym nawozem.

Wiechlina roczna – trawa wiechlinowata, jednoroczna lub wieloletnia jara lub ozima, kiełkująca przez cały okres wegetacyjny, prędko się rozwija, silnie się krzewi tworząc gęste nitkowate wiązki w postaci darni. Najliczniej pojawia się z końcem maja i z początkiem czerwca. Spotykana na glebach żyznych, próchnicznych lub silnie nawożonych, umiarkowanie wilgotnych. Wytwarza rozpierzchła wiechę jednostronnie rozwiniętą. Jedna roślina wytwarza od 400 do 800 ziaren. Zachowuje zdolność kiełkowania przez 5 lat. Stwarza mniejsze zagrożenie w uprawie kukurydzy, może konkurować lokalnie.

Powszechnie występujące chwasty dwuliścienne jednoroczne

Komosa biała – chwast jednoroczny, jary z silnym korzeniem palowym, rosnący na różnych rodzajach glebach, jednak preferuje dobrze uprawione, bogate w azot próchniczne, gliniaste i piaszczyste. Jeśli występuje w zasiewach kukurydzy nawet w niewielkim nasileniu (10-15 roślin / m² ), może wydać plon zielonej masy do 2 ton z ha. Wówczas straty plonów kukurydzy sięgają nawet 50%. W województwach środkowej Polski komosa zachwaszcza 20-40% pól, natomiast na terenie pozostałych województw zagrożonych jest tym gatunkiem ponad 60% pól. Pobiera z gleby szczególnie duże ilości substancji pokarmowych. Wytwarza naogół 3000 żywotnych i odpornych nasion, czasem nawet do 20 000, które zachowują zdolnośc kiełkowania od 15 do 30 lat. Kiełkuje wczesną wiosną już przy temperaturze 2⁰C, lecz optimum przypada od 15-20⁰C. Jest dominującym gatunkiem, najczęściej zagrażającym uprawie kukurydzy, a jej cykl życiowy jest ściśle do niej dopasowany.

Ciepłolubne chwasty dwuliścienne jednoroczne

Szarłat szorstki – gatunek z rodziny szarłatowatych, jednoroczny, jary. Roślina ruderalna światłolubna i azotolubna. Najczęściej spotykany na glebach luźnych przepuszczalnych, bogatych w składniki mineralne, próchnicznych i dobrze uprawianych. Siewki pojawiają się w drugiej połowie wiosny i z początkiem lata, kwitnie od VII-X. Optymalna temperatura do kiełkowania to 20-30^o C. Zachowuje zdolność kiełkowania do 40 lat ze znacznych głębokości gleby nawet do 25 cm. W sprzyjających warunkach klimatycznych jest chwastem silnie konkurencyjnym ze względu na głęboki wrzecionowaty system korzeniowy (1-1,5 m), co czyni go niewrażliwym na suszę. Łodyga wzniesiona i rozgałęziona osiąga wysokość do 120 cm, zabarwiona od jasnozielonego do czerwonego. Zachwaszczeniu ulegają przede wszystkim uprawy kukurydzy w województwach zachodnich i południowo – wschodnich. Jeśli szarłat szorstki występuje w dużym nasileniu, w znacznym stopniu utrudnia zbiór i przyczynia się do spadku plonów nawet o70%. Nasiona zachowują przez wiele lat żywotność w glebie.

Psianka czarna – gatunek z rodziny psiankowatych, jednoroczny jary. Siewki pojawiają się w drugiej połowie maja i na początku czerwca. Chwast o właściwościach trujących, zwłaszcza owoce ze względu na zawartość glukozydu solaniny (do 0,7%). Gatunek zróżnicowany morfologicznie z krótkim wrzecionowatym, stożkowatym korzeniem. Kwiatostanem jest podbaldaszek, a jedna roślina wydaje około 500 jagód, które mogą natychmiast kiełkować. Preferuje przewiewne, próchniczne do lekko kwaśnych bogate w składniki pokarmowe (zwłaszcza azot) gleby piaszczyste do gliniastych, niezbyt wilgotne. Jest rośliną kosmopolityczną spotykaną zarówno na stanowiskach ruderalnych jak i w towarzystwie roślin uprawianych w szerokie międzyrzędzia. Nie znosi niskich temperatur, na pola najczęściej przedostaje się z obornikiem i kompostem. Żywiciel chorób i szkodników atakujących rośliny z rodziny psiankowatych oraz mątwika ziemniaczanego.

Blekot pospolity – gatunek z rodziny baldaszkowatych, jednoroczny jary czasem dwuletni. Szybko rozprzestrzeniający się chwast, rosnący masowo na lekkich i przewiewnych, bogatych w składniki mineralne często zawierających wapń glebach gliniastych. Rozmnaża się z rozłupek rozsiewanych na miejscu. Każda roślina może wytwarzać około 500 nasion zachowujących zdolność kiełkowania przez wiele lat, w sprzyjających warunkach rozwoju stanowi duże zagrożenie dla rośliny uprawnej. Siewki pojawiają się w połowie maja i w czerwcu oraz jesienią. Roślina trująca. Wcześniej chwast ten nie był spotykany w uprawach polowych – w ostatnich 15 latach pojawia się masowo w niektórych rejonach. Młode rośliny blekotu podobne są do pietruszki i wydzielają delikatny zapach podobny do czosnku.

Chwasty dwuliścienne wieloletnie 

Bylica pospolita –wieloletni chwast o zdrewniałym kłączu, pełzającym korzeniu. Związana jest z żyźniejszymi glebami, zwłaszcza próchnicznymi. Występuje na zróżnicowanych stanowiskach: rowy, przydroża, miejsca ruderalne, zarośla, brzegi wód. Gatunek ekspansywny migrujący na pola uprawne roślin wymagających siewu w szerokie międzyrzędzia, zwłaszcza tam, gdzie odchodzi się od uprawy orkowej. Siewki pojawiają się wczesną wiosną. Rozmnaża się generatywnie z nasion zwanych niełupkami, oraz wegetatywnie za pomocą karp (kłączy). Termin kwitnienia: VII,VIII,IX. Osiąga wysokość: od 50 do 150 cm. Charakteryzuje się wysoką siłą konkurencji zarówno w zbiorowisku chwastów, jak i w stosunku do rośliny uprawnej. Z wyglądu przypomina bylicę piołun, jest jednak nieco wyższa. Jej łodyga osiąga do 120 cm wysokości. Ziele bylicy jest surowcem leczniczym, napar z bylicy pobudza apetyt, zwiększa wydzielanie soku żołądkowego i żółci. Znajduje zastosowanie w dolegliwościach żołądkowo-jelitowych oraz w schorzeniach pęcherzyka żółciowego. W rzadkich przypadkach może powodować alergie.

Ostrożeń polny – chwast wieloletni z głęboko sięgającym korzeniem palowym i silnymi pędami podziemnymi. Występuje najczęściej na zaniedbanych agrotechnicznie polach. Rozmnaża się głównie wegetatywnie, przez wytwarzanie nowych pędów z pączków przybyszowych znajdujących się na korzeniach. Siewki i odrosty korzeniowe pojawiają się wczesną wiosną. Roślina dwupienna tzw. kwiaty męskie i żeńskie występują na różnych roślinach. Dużym zagrożeniem jest możliwość rozmnażania się przez nasiona opatrzone puchem, unoszone przez wiatr na pola sąsiednie. Jedna roślina może wydać około 5000 nasion, które tylko w małej części są zdolne do kiełkowania. Ostrożeń polny występuje w uprawach roślin w całym kraju. Dość późno kiełkuje i w początkowym okresie nie ma dużych przyrostów i nie stwarza zbyt dużego zagrożenia dla kukurydzy. W późniejszym okresie staje się silnie konkurencyjny i trudno go usunąć, będąc przyczyną zachwaszczenia wtórnego. Nasiona w glebie zachowują siłę kiełkowania przez 20 lat.